Dialektet ilire-thrake

Në botë thrakilire mund vërehet një ndarje dialektore në tinguj të pazëshëm (p, t, k) në jug dhe tinguj të zëshëm (b, d, g) në veri për të njëjtat fjalë. Kufiri shtrihet diku tek Lezha.

Parthin është forma e pazëshme e "i bardhë", formën e zëshme e gjejmë në veri te Beogradi ku është gjetur një mbishkrim me emrin Bardibalus. Mënyra e fjalëformimit ngjan me Dekebalus të dakëve prandaj themi se kjo është dakisht ndërsa këtu po na del si dialekt veriro ilir, dmth dakishtja ishte dialekt verior ilir. Poashtu Bardhyli është formë veriroe e zëshme, por Bardhyli vinte nga Dardania.

Taulant dmth Dallëndyshe, por taulant ka formën e pazëshme.

Enkelej na del në dy forma, rreth Liqeneve të Ohrit e Prepës na del si ENKELEJ dmthe pazëshme, ndërsa në veri te Gjiri i Kotorit në Mal të Zi na del si ENGELEJ pra forma e zëshme veriore.

LYCHNIDUS që rrjedh nga një fjalë e vjetlër për liqenin (LYKEN) kjo nga an vetë rrjedh nga fjala LUK, që në formën veriore të zëshme është LUG. LUGE e gjjmë në Slloveni si emër i një kënete që e përmend Straboni.

Në veri Berisade, ndërsa në jug Perisade

Në veri te japodët, hyjnia Bindi, ndërsa në jug mali Pind.

Në veri te Dardania jetonin Galabrianët, ndërsa kur shpërngulen në Itali përdorin trajtën e pazëshme Kalabria si emër i vendit të tyre.

Maqedonia që gjendej në pjesën jugore quhej EMATHIA, pra me formëne pazëshme jugore

Forma veriore e zëshme ka dominuar në gjuhën shqipe, sepse përdoret në të dyja dialektet edhe në gegë edhe në toskë, mirëpo në jug janë ruajtur ca forma iliro-jugore su p.sh. Naim Frashëri thoshte "Zot i Math e i Vërtetë", pastaj forma të tilla si Lukthi që do të duhej të ishte Lugthi, prek dhe prag, lak dhe lag, etj




Ka pasur një dallim D - S mes ilirishtes dhe maqedonishtes, psh satyrët, këto krijesat me këmbë cjapi e të shkurtëra, në ilirisht quheshin DEUADAI kurse në maqedonisht SEUADAI

E njëjta gjë me hapësirën mes Maqedonisë e Ilirisë, ku një fis i quajtur DESARET njiheshin edhe si SESARET

Mbase ky ndryshim shtriht edhe kah Thrakia. P.sh. Teuta në ilirisht ngjan me Seuthes (emër mbreti) në Thraki, dhe me Zeutas (emër kryeprifti) në Daki. Në këtë rast Dakia e Thrakia shfaqin të njëjtën ligjshmëri që kam sjellur në këtë temë, se veriu është i zëshëm Zeutas kurse jugu Thrakia e pazëshme Seuthes.

Edhe ky citat i Apianit ka rëndësi tepër të madhe:

[6] These peoples, and also the Pannonians, the Rhaetians, the Noricans, the Mysians of Europe, and the other neighboring tribes who inhabited the right bank of the Danube, the Romans distinguished from one another just as the various Greek peoples are distinguished from each other, and they call each by its own name, but they consider the whole of Illyria as embraced under a common designation.

Përkthimi:
[6] Këta popuj (autori bën fjalë për ilirët - shënim im) si edhe Panonët, Retët, Norikët, Mysët e Evropës dhe fiset tjera fqinje që banojnë krahun e djathtë të Danubit, Romakët i dallonin nga njëri tjetri njëjtë sikurse fiset e ndryshme Greke dallohen mes vete, dhe ata i quajnë secilin me emrin e vet të veçantë, por e konsiderojnë tërë Ilirinë të përfshirë nën një emërtim.

Nga këtu nxjerrim disa konkluzione:
1. Retë në Zvicër, Norikët në Austri, Panonët në Hungari dhe Mysët në Bullgarinë Veriore, janë shumë të afërt me ilirët, po aq afër sa janë mes vete fisete ndryshme greke si eolë, jonë, dorë, akej.
2. Meqenëse Mysët janë fis thrakas, e nga an tjetër janë të afërt me ilirë, atëherë edhe thrakasit tjerë janë të afërt me ilirë. Kjo përfshin edhe mysët e Azisë (Anatolisë) të cilët njëherë e njëkohë ikën andej së bashku me Dardanët.
3. Autori vëren shumë mirë, se pavarësisht afërsisë mes tyre, ata quhen me emra të veçantë. Gjë që na jep parimin e parë: emri nuk është i barabartë me etni, pasi mund të ketë një etni e shumë emra, si dhe parimin e dytë: etnia nuk është barazi me njësi politike e as administrative, pasi një etni mund të ketë shumë mbretëri, ose shumë provinca siç ishte rasti me ilirët.

Ka dhe një isoglosë tepër me rëndësi që vërteton këtë që them:

BURG - PURG

Të dyja këto fjalë kishin kuptimin e kullës. Fjala jugore kaloi nga ndonjë dialekt iliro-jugor në greqisht si huazim, dhe në greqisht U-ja kaloi në Y gjatë epokës arkaike, duke u bërë PYRG, pastaj në shekujt e mëvonshëm hyn në latinisht si PIRG, dhe nga latinishtja hyn edhe në shqip po në këtë formë dhe me të njëjtin kuptim.

Fjala BURG ndërkaq mbijetoi në veri, me kuptimin e kullës, ndërsa me restaurimin e këtij lloji të ndërtimeve në periudhën e vonshme osmane, u përvetësua fjala turke "kullë", ndërsa shprehja burg u la të përdorej vetëm për katin e parë të kullës, aty ku mbaheshin bagëtia eventualisht robërit e luftës. Nga këtu edhe merr kuptimin që ka sot si 'burg' ku mbahen të burgosurit.

Burg në veri, haset edhe në qytete të ndryshme ilire, ndërsa është e njëjtë me gjermanishten burg = qytet.

Ngjashmëria e këtyre glosave, shpjegon dhe vërteton shumë gjëra:
1. Që dakët dhe thrakët janë thjesht dialekte ilire (se elementet jo-ilire i takojnë një shtresimi tjetër që mbetet për t'u studiu), dakët janë të gjithë veriorë, kurse thrakët mbase janë pjesërisht veriorë e pjesërisht jugorë
2. Maqedonët i përkasin dialektit ilirojugor (Emathia, Parthikopolis etj)
3. Nga Lezha e poshtë është dialekti i jugut (maqedon, epirot, ilirojugor, dhe thrako-egjean)
4. Epirotët përmenden si folës të një dialekti të ngjashëm me maqedonishten. Dhe meqenëse maqedonishtja këtu na del dialekt ilirojugor, atëherë e tillë është edhe epirotishtja. Poashtu mali i Pindit na shërben si një argument shtesë. Nëse ështrë e saktë kjo se Pyrro do të thotë Burrë, atëherë edhe kjo lidhet me ndarjen time veri jug, se në jug është e pazëshme Pyrro, kurse në veri e zëshme Burrë (Burebista)

Këto dialekte vërehen edhe sot në shqip, kryesisht në jug

Thelbi - thelpinj
Elbi - elp
i math
lug - lukth
lag - lak
zhabë - zhapë, zhapin
etj

Polybi, Historiae, libri IV, 66
... Kur dardanët morën vesh nga disa dezertorë thrakasë se ai ishte kthyer në Maqedoni...

Skymni, Evropa, 390
...Pas enetëve vijnë thrakët që quhen istrë
kundrejt këtyre ndodhen dy ishuj

Livi, Ab Urbe Condita, libri 33, kapitulli 4 (flet për ushtrinë e Filipit V)
Ushtria e tij përbëhej nga 1.600 maqedonë, që ishin trupat më të zgjedhura të tij e të mbretërisë, nga 2000 ushtarë me mburoja, të quajtur peltastë, nga 2000 thrakë dhe poaq ilirë të quajtur tralë, nga afro 1500 mecenarë prej viseve të ndryshme, dhe nga 2000 kalorës. Kjo ishte fuqia me të cilën mbreti e priste armikun (romakët - shënimi im). Pothuajse të njëjtin numër kishin romakët.

Straboni, Geographica, libri VII,
Maqedonia më përpara quhej Emathia. Emrin e mori nga një udhëheqës i vjetër që quhej Maqedon. Ishte edhe qyteti me emrin Emathia afër detit. Këtë vend e sundonin disa nga fiset epirote dhe ilire, ndërsa pjesën më të madhe - botiejt dhe thrakët. Të parët siç thonë janë me prejardhje nga Kreta dhe kishin udhëheqës Boton, ndërsa prej thrakëve pierejt banonin në Pieri dhe në viset rreth Olympit. kurse paionët në viset rreth lumit Aks të quajtura për këtë amfaksitë.

Ky citat ka rëndësi, sepse duke folur për japodët, me pak fjalë përshkruhet raporti mes ilirëve dhe thrakëve:

Straboni, GEOGRAPHICA, libri VII
"...toka nuk është pjellore, e prandaj ushqehen me elb e me thekër, armatimin e kanë si të keltëve; janë taman si ilirët e tjerë dhe thrakët."

Nga ky citat nxjerrim këto konkludime:
1. Japodët janë ilirë, duke qenë se në krahasim përmendet togfjalësi "ilirët tjerë"
2. Ilirët e thrakët në esencë janë të njëjtë, por ndryshimet mes tyre mund të jenë të një natyre dytësore

Nga ana tjetër vlen të përmendet se hyjnia e ujërave rrjedhës te Japodët ishte BINDI që mitografët kanë tërhequr paralele mes këtij hyu dhe hyjneshës thrakase BENDA, prandaj nuk është pa vend krahasimi i Strabonit mes japodëve dhe thrakëve.

Edhe ky citat i Apianit ka rëndësi tepër të madhe:

[6] These peoples, and also the Pannonians, the Rhaetians, the Noricans, the Mysians of Europe, and the other neighboring tribes who inhabited the right bank of the Danube, the Romans distinguished from one another just as the various Greek peoples are distinguished from each other, and they call each by its own name, but they consider the whole of Illyria as embraced under a common designation.

Përkthimi:
[6] Këta popuj (autori bën fjalë për ilirët - shënim im) si edhe Panonët, Retët, Norikët, Mysët e Evropës dhe fiset tjera fqinje që banojnë krahun e djathtë të Danubit, Romakët i dallonin nga njëri tjetri njëjtë sikurse fiset e ndryshme Greke dallohen mes vete, dhe ata i quajnë secilin me emrin e vet të veçantë, por e konsiderojnë tërë Ilirinë të përfshirë nën një emërtim.

Nga këtu nxjerrim disa konkluzione:
1. Retë në Zvicër, Norikët në Austri, Panonët në Hungari dhe Mysët në Bullgarinë Veriore, janë shumë të afërt me ilirët, po aq afër sa janë mes vete fisete ndryshme greke si eolë, jonë, dorë, akej.
2. Meqenëse Mysët janë fis thrakas, e nga an tjetër janë të afërt me ilirë, atëherë edhe thrakasit tjerë janë të afërt me ilirë. Kjo përfshin edhe mysët e Azisë (Anatolisë) të cilët njëherë e njëkohë ikën andej së bashku me Dardanët.
3. Autori vëren shumë mirë, se pavarësisht afërsisë mes tyre, ata quhen me emra të veçantë. Gjë që na jep parimin e parë: emri nuk është i barabartë me etni, pasi mund të ketë një etni e shumë emra, si dhe parimin e dytë: etnia nuk është barazi me njësi politike e as administrative, pasi një etni mund të ketë shumë mbretëri, ose shumë provinca siç ishte rasti me ilirët.

Sërish Apiani, mbi luftërat ilirike

Illyrius had six sons, Encheleus, Autarieus, Dardanus, Maedus, Taulas, and Perrhaebus, also daughters, Partho, Daortho, Dassaro, and others, from whom sprang the Taulantii, the Perrhaebi, the Enchelees, the Autarienses, the Dardani, the Partheni, the Dassaretii, and the Darsii. Autarieus had a son Pannonius, or Paeon, and the latter had sons, Scordiscus and Triballus, from whom nations bearing similar names were derived.

Iliri kishte 6 djem, Enkeleun, Autarjeun, Dardanin, Medin, Taulasin, Perrhebin si dhe bijat, Partha, Daortha, Dasara dhe të tjera, nga të cilët rrjedhin fiset Taulantët, Perrhebejtë, Enkelejtë, Autariatët, Dardanët, Parthinët, Dasaretët dhe Daorsët. Autarjeu kishte një djalë Panonin ose Pajonin, ndërsa ky kishte dy djem, Skordiskun dhe Tribalin, nga të cilët rrjedhin popujt me emra të ngjashëm.

Ky citat poashtu ka rëndësi, nga të cilat nxjerrim disa konkluzione:
1. Maedët që ishin fis thrak këtu na dalin një fis i mirëfilltë ilir, gjë që tregon afërsinë mes iliërve e thrakëve
2. Perrhebët që dikur kishin qenë pellazgë, pastaj u bënë helenë në saje të pjesëmarje në Amfiktionin e Delfit, tash na dalin si ilirë të vërtetë.
3. Panoni ngatërrohet me Pajonin, gjë që s'ka të bëjë thjesht me emër, por edhe me ngjashmërinëe vërtetë mes tyre.
4. Panonët ishin ilirë
5. Pajonët ishin ilirë
6. Pajonët rrjedhin diku nga Panonia në kohëra prehistorike prej nga edhe rrjedh ngjashmëria mes tyre dhe ngatërrimi i autorit. Ka edhe rase tjera të ngjashmërisë ames jugut dhe Panonisë psh amantinët në Panoni dhe Amantia në Shqipërinë jugore
7. Tribalët këtu na dalin ilirë, ndonëse edhe këta kanë qenë thrakë