Problemi i lidhjes shqip-latinisht

Problemi i lidhjes shqip-latinisht

Latinishtja klasike nis jeten e saj ne shek 2 p.l.k para saj ishte latinishtja antike e cila cuditerisht eshte zberthyer ne menyre hipotetike; nuk ka qene ndonje gjuhe akademike se do kishim provat e befas ne shek 2 p.l.k, kur Roma ishte kthyer ne Perandori (edhe pse Republike) kemi kultivimin masiv te nje gjuhe e cila nuk zberthen dot si duhet paraardhesen e saj , me vec 1 shekull diference. Si te thuash se ne sot nuk arrijme dot te zberthejme Naimin apo Cajupin ne origjinal.
Moszberthimi i Naimit per ne eshte thjesht nje hipoteze per humor, por ja qe paralelizmi eshte i qendrueshem.
Atehere cdo bejme do qeshim ? Me ke do qeshim, me latinishten klasike me ate antike apo me ata qe na servirin keto gjera ?

Eshte e qendrueshme hipoteza se ardhja e italikeve ne Rome, saniteve,umbreve,etruskeve,ilireve mesape, grekeve te Magna Grecia e pse jo galeve , dha nje produkt te ri, ne te foluren e qytetit, produkt i ndryshem nga latinishtja qe flisnin vete latinet e Latiumit, sigurisht me baze latinishten e Latiumit e kjo u pasqurua ne te shkruar, duke u krijuar latinishtja klasike.

Mirepo kjo hipoteze nese pranohet, heq shumicen e lidhjeve te drejtperdrejta te latinishtes klasike me indoeuropianishten,pasi mund ti vije nga greqishtja, nga umbrishtja(sado e afert me latinishten te jete) ,nga greqishtja etj.

Vertet, ne etimologjine e fjaleve une gjej shpeshhere te behet krahasimi i fjales latine jo vetem me sanskritishten, gjermanishten e vjeter, greqishten e vjeter, por edhe me gjuhen umbre(e cila njihet sadoqe pak).

Psh kurioz sic jam nga natyra, kerkova ‘prae’ nga supozojne te vije prij. Mirepo gjeta aty nje krahasim me umbrishten ‘pru’ dhe thuhej se eshte huazim nga greqishtja pro(-to), nderkaq forma sanskrite ishte para(pra), gjermanishtja far(for).

Tani perse shqipja para, i pari nuk vjen nga indoeuropianishtja kur njekohesisht forma me e afert eshte sanskritishtja ‘para’ sesa latinishtja prae qe e ka huazuar nga greqishtja pro(to) ?
Nese kemi shtrengim te prae-ire perse nuk vleka shtrengimi i shqipes para,i pari ?

Nga ana tjeter forma sanskrite p-a-ra, gjermanike, f-a-r, gotike v-o-ra, bashkuar me shqipen p-a-ra , me duket se deshmojne ekzistencen e a/o midis ‘p’ e ‘r’ ndersa format pr-o,pr-u,pr-ae jane te shtrenguara.

Tani dyshimi im ishte se kahu latinisht-shqip i fjales prij vjen nga fjala prin-ceps, mjaft e rendesishme sepse Augusti vuri Principaten si forme perandorake e vete ishte princeps.
Ceps lidhet me capo-koke ai qe eshte ne krye apo nga cap-marr,mbaj por prin- eshte forme qe vjen nga prim-us.

Tani per mua eshte e kuptueshme qe dicka e tille, qe folja prij jep prin e po ashtu prijm , do shfrytezohet per te shtuar numrin e fjaleve shqip me origjine latine, por ceshtja qe ngre eshte; sa e vertete eshte dicka e tille ne prani te formes para e i pari ne shqip qe kane paralelizem te qarte me sanskritishten ‘para’(pra) ?

Per mendimin tim, shqipes vazhdimisht i jane hequr gati te gjitha format indoeuropiane te ngjashme me latinishten e nuk eshte punuar me metodologji shkencore ngaqe historia e fonetikes se shqipes ka qene e panjohur dhe ende ne gjendje te mjeruar.
Psh kush e ka vertetuar se ne shqip ‘pr’ nuk eshte nder te tjera edhe shtrengim i natyrshem ? Emer-mbiemer e botimi shkencor perkates.
Pse psh pr-us(h) nuk vjen nga nje forme pirus, pyrus,purus(ekziston nje forme dialektore purr,sipas fjalorit te gjuhes shqipe). Nese ka qene pirus , kemi pirust-et zejtaret me te medhenj ilire, aq te njohur saqe Roma i levizi me kuc e me mac drejt minierave te arit ne Daki, per te perpunuar arin e Transilvanise.

Persa i perket hipotezes ilire te dakishtes, une se kisha njohur kur arrita ne te njejtin perfundim, duke krahasuar racen ne Transilvani dhe racen ne Iliri si dhe faktin se Mizet,Mezet,Moezet,Maezet jane sa dake aq trake e aq ilire.
Ky fis gjendej ne bosnjen verilindore mes breukeve dhe desidiateve e meqe kahu i levizjeve ka qene ballkan perendimor-ballkan lindor e Anatoli(frigjet ndr bryget apo bruget ne anatoli, mezet po ashtu, migdonet po ashtu) atehere ky ka qene me shume fis ilir sesa trako-dako-anatolik.
Nje fis tjeter psh qe cuditem si ka shpetuar, eshte fisi ilir i Beseve, te pakten sipas Apianit, qe banonte diku midis dalmateve dhe japudeve. Fis me te njejtin emer e kemi ne Trakine perendimore, fisi i famshem i Beseve trake, te njohur si fis fetar, i ngjashem ne funksion me Maget e fiseve iranike.
Nejse per te mos e zgjatur me shembuj te tjere, raca, kahu i levizjes perendim-lindje,fise me te njejtin emer , fjalet shqip ne rumanisht, jane elemente mjaft te mire per te pranuar tezen ilire te dakeve.

Mendohet se ne shek 15 p.l.k ari i transilvanise , bakri e sidomos kallaji i Bohemise dhe mineralet ne austri(me vone hekuri),bashke me tregtine e qelibarit te baltikut i cili cohej ne Greqi(ku jane gjetur provat e kesaj tregtie) ishin faktore te rendesishem ne krijimin e nje blloku socio-ekonomik ne europen qendrore.

http://hyllin.blogspot.com/

Shqipja dhe ditet e javes
Thuhet se kemi prej latinishtes huazimin kuptimor ne percaktimin e diteve te javes.
Tani mua nuk me duket edhe aq i padiskutueshem huazimi kuptimor.

Dies Solis, i takon periudhes kur Sol Invictus ishte ne krye te Panteonit romak, pra ne fillim te shek 3, kur Jupiteri humbi kryesine.

Ndarja ne 7 dite, i takon kalendarit henor e jo diellor e eshte me antike sesa periudha kur latinet ishin 5 miza qe banonin ne nje krahine te krahasueshme me Myzeqene, midis Colli Albani dhe lumit Albula (Tevere, Tiber).

Per nje te civilizuar modern hena perfaqeson me shume romanticizmin e poezive apo lidhet me likantropet e filmave por per antiket ishte pike e rendesishme referimi.
Nuk ka ndonje gje kaq gjeniale te vezhgosh henen e te veresh se ne 29 dite ajo ben ciklin, qe fillon me mbushjen e mbaron me ngrenien.
Si mbushja ashtu edhe ngrenia zgjasin 14 dite e kur hena eshte ne gjysem kemi 7 dite nga ngrenia ose 7 dite nga mbushja. Qe ketu java 7 ditore.
Qe ketu dita e pare e javes nuk mund te mos ishte e Henes kur u kalua nga dita e pare , dita e dyte…… dita e shtate.

Tani ne shqip kemi edhe diten e Enjit apo Enjtit dhe diten e Premtit apo Premas. E marta, e merkura dhe e shtuna, jane huazime prej latinishtes.

Ne nje stad si ai i shek 3, pra kur latinizimi ishte ne fazen e pjekur, pra merrej shabllon fjala, duket pak si jashte normales qe te futet e enjtja dhe e premtja si pyke e njekohesisht e diela dhe e hena te perkthehen nga latinishtja.
Dielli nderkaq nuk eshte ndonje sekret se perbente Hyjnine kryesore ilire( dhe ne folklor kemi vertetimin) apo se hena eshte element i rendesishem i spiritualitetit (e prakticitetit) shqiptar, mjaft te shohesh folklorin.

Paralelizmi i diteve te javes eshte me emertimin e muajve te vitit. Ketu kemi muaj nga latinishtja e muaj ne shqip, pra njesoj si java.

Po ketu kemi muajt ; kallnueri(janari), shkurti,qershori e korriku (maji supozohet deri edhe indoeuropian) qe jane shqip, qe jane prodhuar nga vete shqiptaret sipas nevojave te tyre.
Nese do ishte huazuar serisht do kishim nje huazim te pjekur, si anglishtja, january, february,,june e july e jo te ketille.

Keto gjera lene ne jete dy hipoteza , ajo se jane huazim kuptimor prej latinishtes e cila ka piken e dobet tek huazimi i pjesshem i fjaleve ne nje periudhe kur huazimi ishte i pjekur dhe hipoteza tjeter, se ka nje zhvillim paralel si pasoje e nevojave jetesore(korriku muaji i korrjeve ) apo identifikimit te hyjnise me nje planet e zhvillimi i astrologjise(Enji dhe Prema jane padyshim 2 hyjni shqiptare). Kjo ka pike te dobet, mungesen e materialit te shkruar, mungese tipike kur behet fjale per shqiptaret ne antikitet.