Spiro Shkurti - Tradita bujqësore të shqiptarëve (citime)

Kemi sjellur vetëm disa citime më të rëndësishme nga libri i S. Shkurtit:

1. Në një ditë të caktuar, para festës fetare të të lidhurave ose para pashkës, të gjitha familjet që kishin nevojë për parmendë dërgonin në pyll nga një burrë. Prerja bashkërisht e lëndës drusore që do të përdorej për vegla bujqësore kishte përparësi të shumta. Mbi të gjitha, këtu kishte rëndësi fakti se në punë e sipër përcillej përvoja e më të moshuarve te më të rinjtë.

2. Në Vaun e Dejës (Shkodër) organizohej më 25 prill të çdo viti një panair ku fshatarët shisnin ose shkëmbenin prodhimet e veta bujqësore e blegtorale. Në këtë panair mirditasit sillnin vegla ose pjesë të tyre.

3. Pothuaj në të gjitha fshatrat e vendit, mbas mbarimit të punëve bujqësore, parmenda sillej dhe ruhej brenda oborrit të banesës.

Si vend për ruajtjen e saj, në përgjithësi, është përdorur nënstreha e kasolles ku mbahej gjithnjë e varur. Si rregull, ajo nuk lihej përtokë në oborr dhe as nuk futej brenda kthinave të banimit. Këtu, përveç kërkesave praktike, që përcaktoheshin nga nevoja për ta ruajtur veglën nga lagështia, rol të rëndësishëm kanë luajtur edhe besimet pagane, të rrënjosura në shekuj në ndërgjegjen popullore. Sipas tyre, dragoi dhe kuçedra ishin në një luftë të vazhdueshme që kishin filluar që kur ka lindur bota e vazhdonte edhe sot. kujtoni bubullimat e forta në netët e errëta të dimrit. Besohej se ato shkaktoheshin nga përplasja e armëve të dragoit dhe kuçedrës gjatë kësaj lufte të ashpër. Dragoi e sulmon kuçedrën me parmendë, cfurk e strumbullar lëmi dhe mbrohet prej goditjeve të armëve të saj me djep. Po, që t’i përdorë dragoi këto objekte në luftë kundër kuçedrës, ato duhet të plotësonin dy kushte: së pari, ato duhet të ishin të pamallkuara të patruara. Për këtë arsye fshatari nuk e ka mallkuar kurrë as parmendën, as cfurkun, as strumbullarin e lëmit dhe as djepin. Së dyti, ato, gjatë kohës që nuk janë në punë, duhet të ruhen e të vendosen në vende të caktuara. Parmenda varet në strehë të kasolles në mënyrë që dragoi ta ketë të lehtë ta marrë atë shpejt, kur t’i duhet të luftojë me kuçderën. Po për këtë arsye edhe djepi, kur shtëpia s’ka fëmijë të vegjël, vendoset mbi trarët e dhomës së zjarrit. Parmenda duhej të nxirrej nga ugari kur mbaronte dita e punës. Në këto raste ajo vendosej në një vend paksa të ngritur, në qoshe të arës, me mendimin që, po të prishet koha e të bjerë shi, dragoi ta marrë atë me lehtësi, pa ngecur në baltën e ugarit. Parmendën nuk e mbanin në dhomën ku rrinin njerëzit, sepse kuçedra gjuen gjithmonë me kokrra rrufeje armën e dragoit, parmendën, e kështu vret edhe robt e shpisë.

4. Në të gjitha variantet parmenda është arma më e rëndësishme e dragoit në luftë kundër kuçedrës. Përdorimi i saj parasiguron gjithnjë fitoren. Në fshatrat bregdetare të Myzeqesë dragoi lufton me parmendë kundër ngjalës që është bërë kuçedër, duke ia ngulur në bisht e duke e ngritur përpjetë. Ajo ulërin dhe bërtet nga dhëmbja (bubullima). Në variante të tjera kuçedra paraqitet me emrin lubia (Mallakastër, Lushnjë) se besohej se ishte gjarpër me dy kokë (Berat, Skrapar, gramsh) etj. Në të gjitha variantet përmbajtja e mitit është e qartë: E mira, që përfaqësohet nga dragoi, lufton kundër të keqes. Në këtë luftë e mira si armë sulmi përdor parmendën. Dhe kjo nuk është pa domethënie. Përdorimi i parmendës nga dragoi që simbolizon hyjninë përfaqësuese të fisit, është një element i rëndësishëm mitologjik bujqësor që flet jo vetëm për traditat e lashta bujqësore të popullit, por edhe është një element bujqësor thjesht shqiptar, që nuk ndeshet në popujt e tjerë të siujdhesës ballkanike.

Në variantet e paraqitura më sipër është për t’u vënë re se kuçedra përfaqësohet edhe nga qënie të tjera, por gjithnjë të seksit femëror (ngjala, lubia, gjarpëri femër, spria etj). Edhe gruaja na del në rolin e kuçedrës. Në asnjë rast kuçedra nuk përfaqësohet nga qënie të seksit mashkullor.

Në disa rrethina etnografike të Shqipërisë së Jugut, grupin e yjeve që emërohet Arusha e Madhe e njohim me emrin Parmenda. Ky emërtim ka qenë më karakteristik në krahinën etnografike të Labërisë. Lidhur me të tregojnë këtë legjendë: Në një ditë të nxehtë maji një bujk po punonte me parmendë në fushë. Aty afër drekës e shoqja i sjell ushqimin për drekë. Bujku lë në mes të arës qetë e mbrehur në parmendë dhe së bashku me të shoqen ulet në një hije për të ngrënë drekë. Në këtë kohë vijnë dy hajdutë e i vjedhin qetë. Kur bujku e kupton këtë, vihet në gjurmë të hajdutëve. Mbas tij niset edhe shoqja, e pas tyre qeni. Kështu u bënë shtatë. Çifti i parë i yjeve simbolizon të dy qetë me zgjedhë në qafë, çifti i dytë përfaqëson dy hajdutët, i pesti bujkun, i gjashti të shoqen e tij dhe i shtati më i vogli qenin. Sikurse shihet legjenda nuk tregon asgjë për parmendën, por për qetë, hajdutët, bujkun, gruan e tij dhe qenin, të cilët bënë mëkat (hajdutët vodhën qetë e parmendës, kurse bujku në kohën që vetë po pushonte, i la qetë në diell e të mbrehur në zgjedhë, dhe qeni nuk e kreu detyrën e tij, ruejtjen e qeve). Për këtë mëkat u gurëzuan në qiell në formën e yjeve. Me interes është fakti se populli këtij grupi yjor i ka dhënë emrin Parmenda, sipas ngjashmërisë që paraqet vendosja e tyre me këtë vegël pune.

Legjendën e mësipërme e kemi hetuar edhe në katundet arbëreshe të Italisë.

5. Në zonat e besimit ortodoks të Shqipërisë së jugut në legjendë bujku dhe e shoqja janë zëvendësuar nga prifti dhe priftëresha, ndërsa në vend të qenit është bujku i priftit. Në fshatrat e Tomorricës, Arusha e Madhe njihet me emrin zgjedha, për shkak të fajit që bëri bujku duke i lënë qetë pa i çmbrehur në kohën e pushimit. Në fshatrat e luginës së mesme të Shkumbinit këtë grup yjor e kanë quajtur qetë me zgjedhë. Pavarësisht nga këto emërtime, ku nuk përmendet parmenda, ajo është e pranishme me akcesorin më të rëndësishëm të saj, zgjedhën.

Një legjendë për parmendën e ka hetuar etnologu M.Tirta në Macukull të Matit. Aty thuhet se në kohë që nuk mbahen mend popullsia u largua nga fshati për shkak të një përndjekjeje. Para se të largohej ajo fshehu një parmendë të artë në një korie me pisha afër një fshati, që quhet Curkëzi. Legjenda tregon se këtu, për të ruajtur parmendën u flijua një fëmijë. Deri vonë besohej se parmenda e artë mund të gjendej po të derdhej një thes me miell rreth e rrotull vendin ku ishte groposur ajo.

6. Besimet pagane lidhur me parmendën fillonin që me zgjedhjen e kohës për prerjen e lëndës drusore të nevojshme për përgatitjen e saj. Pothuaj në të gjithë vendin, si kohë më e përshtatshme për këtë vështrohej vjeshta e dytë, kur duri “ishte në lëngun e vet”, si thotë populli. Por edhe në këtë periudhë ky dru nuk mund të pritej në çdo kohë. Për prerjen e tij rol të rëndësishëm luanin fazat e hënës. Pothuaj në të gjitha fshatrat e vendit tonë druri i parmendës pritej me hënë të re ose, si thuhet në popull, “duke u ri hana”, por gjithnjë mbasi kishte kaluar një ditë e martë dhe një e mërkurë mbas daljes së saj. Kështu, psh, poqese hëna zihej ditën e shtunë, druri duhej prerë jo më parë se të enjten tjetër. Në raste të rralla, kur parmenda thyhej apo dëmtohej për një arsye ose një tjetër dhe ishte kohë pune, për prerjen e drurit edhe mund të shkeleshin fazat e hënës. Në këtë raste duhej ndjekur një ceremonial i vogël që, sipas mendimit popullor, do të bënte të mos vepronin dëmtuesit mbi drurin e parmendës. Në këto raste ai që do të priste drurin, në grushtin e dorës së djathtë, së bashku me sopatën, mbantye edhe tre gurë të vegjël, ose një copë hekur. Në tri goditjet e para mbi trungun e drurit duhet të përsëriste shprehjen: “Si qoftë i fortë ky gur (hekur), qoftë edhe ky dru.

Rexhep Rrustem Tahiri nga fshati Carrabreg i (Deçan) tregon: “Doja të prisja një dru për të bërë parmendë, por puna nuk më priste që të më lejonte edhe hëna. Pyeta një plak se si t’ja bëja punës e ai më tha që të merrja tre gurë të vegjël e t’i mbaja në grushtin e dorës së djathtë së bashku me bishtin e sëpatës e të thoshnja tri herë, kur godisja trungun, këto fjalë: Nëse i hëngërt tenja këta gurë, aq e hëngërt edhe këtë dru”. Mirëpo mua gjatë prerjes më ra nga dora një gur, e nga kjo vetëm një tenjë doli në parmendë”.

Por edhe këtë rast jo të zakonshëm, si edhe rastet normale, për prerjen e drurit të parmendës duhej zgjedhur një ditë e kthjellët, pa re e pa mjegull, se kështu mendohej se ajo do të ishte më e fortë dhe prodhimi do të ishte më i bollshëm.

Në disa rrethina të vendit, si kohë për prerjen e drurit që do të përdorej për parmendë, parapëlqehej edhe pranvera, kur druri ishte gjithashtu “në lëngun e vet”. Kështu në rethinën etnografike të Shpatit (Elbasan) në muajin prill kishte një ditë të caktuar kur të gjithë bujqit që do të bënin parmenda, dilnin bashkërisht në mal për të prerë drurin e nevojshëm. Parmenda e përgatitur me këtë dru mund të përdorej në mbjelljet e vjeshtës, mbasi të ishte tharë mirë.

Përdorimi i gurëve të vegjël apo i copës së hekurit gjatë kohës që pritet druri lidhet ngushtë me kultin e gurit dhe të metalit, që kanë qenë karkateristike për të gjithë popujt indoevropianë në një fazë të hershme të zhvillimit të tyre.

Këto mbeturina besimesh pagane janë të lidhura me kalendarin më të vjetër të shoqërisë njerëzore, me atë hënor. Vemë në dukje se këto mbeturina pagane i gjejmë edhe në procese tjera të rëndësishme të punës në bujqësi si në plehërim, në korrje, në shirje etj.

7. Në shumë vende parmenda vlerësohej njësoj si sofra. Kështu ajo nuk mund të shahej, e të mallkohej, se ndryshe toka që punohej me të nuk jepte prodhim. Gjithashtu në pjesën më të madhe të vendit, edhe kur ajo prishej, druri i saj nuk digjej, por vendosej diku, në një vend të ngritur nga toka e me kohë kalbej vetevtiu. Në disa rrethina të tjera të vendit, në pamundësi që ta mbanin të gjithë parmendën e prishur, ruanin pjesë të veçanta të saj: në Shqipërinë e veriut dhe në Kosovë llaparin, ndërsa në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut veshëzat, të cilat në përgjithësi nuk digjeshin. Parmenda zakonisht nuk vidhej. Besohej se toka e punuar me parmendë të vjedhur nuk do të prodhonte për shumë vjet dhe në familje do të sillte fatkeqësi të mëdha.

8. Nëse dikush fajësohej për një vjedhje, ai mund të betohej mbi parmendë, duke shqiptuar këto fjalë: “Pasha këtë parmendë, unë këtë send nuk e kam vjedhur”, dhe me njëherë vinte dorën mbi të. Ky betim largonte çdo dyshim prej tij.

Besohej se ishte mëkat e sillte prapësi në prodhim kapja e parmendës me duar të palara ose pështytja e duarve kur punohej me të. Pastërtia e bujkut që do të përdorte parmendën, e kuptuar kjo në të gjithë gjerësinë e saj, ishte kush kryesor dhe detyrueshëm. Para se të përdorte parmendën, ai duhej të lahej, të ndërrohej e të vishte një këmishë të bardhë. Në disa rrethina, veçanërisht në Shqipërinë e Veriut dhe në Kosovë, ka qenë zakon që para se të dilte bujku prej oborrit të shtëpisë, ditën e parë të punës,, përpara i dilte e shoqja me një pëlhurë të bardhë. Pastërtia e bujkut, këmisha e pëlhura e bardhë, lidheshin me prodhimin e bollshëm dhe mbarëvajtjen e punës. Besohej se nëse bujku nuk pastrohej i thyhej parmenda në arë gjatë punës. Për këtë arsye, në fshatrat e Shqipërisë së Veriut ka mbetur ende e gjallë shprehja: “Në u pastë thye parmenda në arë, nuk ka qenë bujku i paqtë”.

9. Edhe pozicioni i vendosjes së parmendës kur fillonte apo kur mbaronte puna, kishte rëndësi për botëkuptimin popullor. Si rregull i përgjithshëm, kur fillonte puna, parmenda kthehej në drejtim të lindjes së diellit, ndërsa kur mbaronte ajo kthehej e lihej në drejtim të kundërt. Sigurisht, këtu kemi të bëjmë me një aspekt të shfaqjes së kulti të diellit.

Bujku në asnjë rast nuk e linte parmendën në mes të arës, kur mbaronte punën e ditës, por e nxirrte dhe evsndoste atë në një qoshe të saj në një vend të ngritur e pa llucë.

10. Mjaft besime pagane mbi parmendën kanë qenë të lidhura me Shëngjergjin si festë e bujkut. Në këtë ditë kudo nuk lërohej me parmendë. Gjithashtu, nuk lërohej as ditën “e motrës së Shëngjergjit”, tri ditë më vonë. Në fshatrat e Shqipërisë së veriut dhe të Kosovës nuk lërohet me parmendë edhe tri të enjte para a tri të enjte mbrapa ditës së Shëngjergjit e prandaj në popull ato njihen me emrin “të enjtet e bardha”. Në krahina të veçanta, si në rrafshin e Dukagjinit, nuk pranohej as ditën e tetë mbas Shëngjergjit. Në Tomorricë, në Shpatin Sipër etj, nuk lërohej me parmendë edhe në ditën e një majit, sipas kalendarit të vjetër.

Dita e një majit në besimin popullor ishte një ditë jo e mbarë, pa fat, një ditë e shkretë, e për këtë arsye, nuk bëheshin as punë tjera jo vetëm në bujqësi.

11. Dita e verës (14 mars sipas kalendarit të vjetër), ishte një festë e rëndësishme popullore. Në këtë ditë mblidheshin lule e njomishte të tjera, të cilat vendoseshin në objekte më të rëndësishme, mbi derë të shtëpisë, në portën e jashtme, në vathin e bagëtisë, në strumbullarin e lëmit, në dybekun e qumështit. Gjethe elule të freskëta viheshin edhe mbi parmendë e cila në shumë rrethina zbukurohej po në atë masë që zbukurohej dera e shtëpisë.

Edhe për ditët ku do të fillonte së pari puna me parmendë kishte besime pagane në popull. Si ditë të tilla (që sillnin mbarësi ebollëk në prodhim) ishin: e hëna, e enjtja, dhe e shtuna. E marta, e mërkura dhe e premtja zakonisht ishin ditë të papërshtatshme. Është me interes të vemë në dukje se këto parapëlqime apo kufizime vihen re edhe në procese të tjera të rëndësishme të punës në bujqësi, si: në fillimin e korrjes, të shirjes apo në hedhjen eplehut. Në të gjitha këto raste kanë qenë ditë të parapëlqyera ato ditë që në trupin e tyre nuk kanë bashkëtingëlloren R (e hënë, e enjte, e shtunë) dhe ditë të kufizuara për të filluyar procese të atilla ato që e kanë bashkëtingëlloren në trup të fjalës (e martë, e mërkurë, e premte).

12 Flijimet mbi parmendë ishin dy formash: të përgjakura dhe jo të përgjakura.

13. Në fshatrat e Mbishkodrës, tropojës, Rrafshit të Dukagjinit, Drenicës, FushëKosovës, Kaçanikut, ditën që do të fillonin mbjelljen e të lashtave (Grurë thekër, elb tërshërë), për të shkuar prodhimi mbarë, duhej “përgjakur parmenda”. Këtë ditë, kur gjithçka ishte bërë gati për fillimin e mbjelljeve, flijohej një gjel, i cili detyrimisht duhej therrur mbi shtizën e parmendës, në mënyrë që të përgjakej jo vetëm ajo, por edhe pjesë të veçanta të saj, si: përdhesi, plori dhe zgjedha. Gjithashtu, spërkatej me gjak edhe fara që do të mbillej atë ditë. Ishte zakon që koka e gjelit të futej në thesin e farës dhe mbulohej në brazdën e parë së bashku me të. Zakoni ka ardhur duke ndryshuar nga rrethina në rrethinë e nga fshati në fshat, jo në elementet kryesore, por në format e shfaqjes së tij. Diku shikohej ngjrya e gjelit të flijimit (duke u parapëlqyer e zeza), diku ky fakt nuk kishte asnjë farë rëndësie. Diku si objekt flijimi ishte vetëm gjeli, diku krahas tij përdorej edhe pula. Në disa fshatra flijimi i gjelit bëhej mbi parmendë, brenda oborrit të banesës, në të tjera ai bëhej në krye të arës që do të mbillej. Diku mbulohej në brazdën e parë vetëm koka e gjelit, diku, së bashku me kokën, mbuloheshin edhe këmbët. Në disa fshatra gjeli i therrur u shërbente për sillë punëtorëve që punonin me parmendë, ndërsa në fshatra tjerë shërbehej në darkën e ditës së parë të mbjelljeve në atë që në popull quhej “darka e farës”.

Në fshatrat e Tomorricës ishte zakon që kurbanin e Nevruzit ta therrnin mbi shtizën e parmendës dhe të spërkatnin me gjak ashtu si në fshatrat e pjesë veriore të vendit, plorin, përdhesin dhe zgjedhën. Pavarësisht nga përshtatjet që i është bërë këtij riti nga muslimanizmi, në përmbajtje ai ka mbetur pagan: Kurbani therret mbi parmendë dhe pjesë të veçanta të saj spërkaten me gjakun e tij. Ka ndryshuar vetëm koha e flijimit. Ai nuk bëhej në ditët e fillimit të mbjelljeve, por në një ditë të shënuar nga feja.

14. Pothuaj në asnjë rast nuk përgjakej parmenda para fillimit të punës për mbjelljen e misrit e kjo sigurisht për faktin se ai është kulturë që është futur deri diku vonë në Shqipëri e Ballkan.

15. H. Pedersen që në fund të shekullit të XIX, kur shkruan për një zakon të tillë në Shqipërinë e Jugut: Kur bujku vete për herë të parë që të punojë në arë, thonë që parmendën e çon natën atje, që të mos e shohi njeri: mer edhe një copë bukë dhe e lë në arë së bashku me parmendën”. Në rrethinat e Kurveleshit të sipërm e të poshtëm, në atë të Bregdetit të Jonit, të Zagorisë dhe të rrëzave të Kurveleshit etj. Në ditën që do të fillonin për herë të parë punën me parmendë, sillej një kulaç gruri në arën që do të punohej. Para fillimit të punës bujku e thyente kulaçin në katër pjesë afërsisht të barabarta, diku duke u mbështetur në shtizën e parmendës, diku në brirët e qeve. Nga të katër pjesët e kulaçit, njërën e hante bujku që do të punonte me qetë, nga një pjesë e hanin qetë dhe e fundit mbulohej me parmendë në brazdën e parë të ugarit. Një praktikë e ngjashme zbatohej dhe në Has e Lumë.

16. Në rrafshin e Dukagjinit kur fillonte për herë të parë puna me parmendë për mbjelljen e të lashtave, mbi shtizën e parmendës ose në ballin e qeve thyhej një vezë. Kjo bëhej për të sjellë prodhim të mbarë e të bollshëm. Në fshatrat ortodokse të Myzeqesë, ditën kur fillonin së pari punën për lërimin e tokës, mbi shtizën e parmendës, gjithashtu, thyhej një vezë e kuqe. Në të dy rastet veza mbulohej në brazdën e parë. Në Kurvelesh ditën e mbjelljes së të lashtave, së bashku me grushtin e parë të farës, hidhnin në ugar edhe një vezë, e cila mbulohej në brazdën e parë. Po kështu veprohej edhe në Shpatin Sipër, veçse këtu veza duhej të ishte e zier. Në rrethinën e Shpatit në javën e Shënlazrit ishte zakon që secili të shkonte në arat e tij, duke marrë me vete një grusht farë, një ciopë kulaç dhe një vezë, të cilat groposeshin në mesin e arës së mbjellë ose në atë që do të mbillej. Po ashtu ditën e parë të Pashkës groposej në arë një vezë e kuqe.

17. Në fshatrat e kalabrisë të banuara nga arbëreshë, tregojnë se në të kaluarën në themelin e shtëpive kanë futur një parmendë. Kjo bëhej për t’i dhënë forcë e qëndrueshmëri banesës. Të moshuarit tregojnë se në Frasnitë gjendet edhe sot e kësaj dite një banesë e tillë, që është ngritur para 80-90 vjetësh. Si duket, flijimi i dashit, i gjelit etj. (i bërë me këtë rast në themelet e banesave) është zëvendësuar me parmendën, e cila kishte po atë forcë flijimi si gjallesat e tjera.

18. Ndryshe nga parmenda, për zgjedhën mendohej se duhej punuar nga lloje drurësh të veçanta. Parapëlqehehj frshëri, i cili simbas mendimit të popullit, ishte i mbrojtur nga syri i keq. Si i tillë, ky do të mbronte edhe qetë e bujkun dhe do të siguronte prodhim të mbarë e të bollshëm.

Ashtu si parmenda, edhe zgjedha ruante të gjitha tiparet e një objekti tabu. Kur mbaronte puna, nuk hidhej dosido, ajo nuk shahej e mallkohej: nuk digjej në zjarr dhe përgjakej, ashtu si parmenda, në ditën e parë të fillimit të mbjelljeve.

19. Në viset veriore, ka qenë zakon që kur vinte nusja në shtëpi të dhëndrrit, mbasi i hiqej duvaku e përshëndetej me të gjithë të afërmit, kapërxente tri herë me radhë mbi një zgjedhë, të cilën ia nxirrte përpara vjehrra. Në fshatrat e komunës së kaçanikut, së bashku me nusen, zgjedhën e kapërcenin edhe qetë. Në fshatrat e Rrafshit të Dukagjinit, fëmijët deri në moshën 15 vjeçare duhej të kalonin tri herë në zgjedhën e parmendës në mëngjesin.e ditës së Shëngjergjit. Besohej se kjo raunte shëndetin e tyre përgjatë vitit. Në fshatrat e Myzeqesë, kur do të lanin për herë të parë fytyrën nusja e dhëndrri, duhej ta bënin këtë mbi një zgjedhë, se kështu besohej se do të shkonin mirë.

Plori mund të shëronte edhe sëmindjet; gjithashtu kishte aftësinë për të parandaluar dukuritë dëmprurëse të natyrës. Kur mbarohej puna përfundimisht, si rregull, plori duhej të hiqej nga parmenda, “të çlirohej parmenda nga krahu”. Plori i hequr nga parmenda në disa fshatra të Kurveleshit të poshtëm e të Zagorisë, vihej për t’u ruajtur gjatë dimrit nën vatrën e zjarrit; në fshatrat e Tropojës dhe të rrafshit të Dukagjinit ruhej në magjen e bukës. Në fshatrat e Myzeqesë, kur shpërthenin furtuna të forta që rrezikonin njerëzit, prodhimin dhe gjënë e gjallë, hidhnin mbi një zjarr të madh plorin, mbi të cilin kishin vendosur më parë pak miell, duke menduar se ky veprim e priste furtunën. Në fshatrat e Labërisë, Tropojës, Librazhdit, Rrafshit të Dukagjinit dhe Drenicës besohej se ata të sëmurë që kishin temperaturë të lartë dhe të dridhura, shëroheshin po ta vendosnin plorin nën jastëk. Kështu besohej edhe për ata që bënin gjumë të shqetësuar dhe me shumë ëndrra. Në fshatrat e Shpatit besohej se fëmija që nuk fliste mirë, apo ishte krejt memec, po të pinte ujë disa herë me plor do t’i vinte goja shumë shpejt.

Të gjitha besimet e lidhura me plorin kanë të bëjnë, në radhë të parë, me funksionin e rëndësishëm të tij si pjesë e pandarë e parmendës. Gjithashtu, këto besime lidhen me kultin e metaleve, në përgjithësi, e me atë të hekurit në veçanti.

20. Në disa fshatra të Lumës, Malësisë së madhe, Labërisë etj. Përdorej një formë më primitive. Këtu zgjidhej një tokë e mbuluar me shkurre, i vihej zjarri dhe mbas disa ditësh, mbi hirin e mbetur shpërndahej fara. Toka nuk punohej dhe fara vetëmbulohej me hi. Bimës së mbjellur në këtë mënyrë fshatari nuk i bënte asnjë shërbim para korrjes. Shumë e afërt me këtë mënyrë është edhe mbjellja e thekrës në stanet verore nga barinjtë. Ata, disa ditë para Shënmitrit (26 tetor), kur do të linin kullotat verore për të zbritur në ato dimërore, shpërndanin në vathën, ku kalonte natën bagëtia, farën e thekrës. Ato duke lëvizur, e mbulonin me pleh. Kur bagëtitë ktheheshin në kullotat verore në muajin maj ose qershor të vitit pasardhës, thekra ishte bërë gati për t’u korrur. Edhe në këtë rast thekrës së mbjellur nuk i bëhej asnjë shrëbim.

21. Ruajtja e farës së misrit bëhej jo si ajo e drithit tjetër. Ajo zakonisht futej në enë të mëdha druri, mbi të hidhej një shtresë hiri e pastaj mbyllej me kapak. Përdorimi i shtresës së hirit kishte karkater praktik, mbasi ai e mbronte nga dëmtimi i parazitëve, i mizave e i krimbave. Që hiri ta kryente sa më mirë funksionin mbrojtës, mendohej se ai nuk duhet të ishte nga një zjarr dosido, por nga zjarri i një dite të shënuar. Në shumë zona pëlqehej hiri i zjarrit të 24 dhjetorit dhe 6 janarit. Në Myzeqe fara spërkatej me ujin ebekuar të 6 janarit. Në zona të tjera natën e 31 dhjetorit një enë plot me farë nxirrej e lihej jashtë shtëpisë dhe të nesrëmen në mëngjes e futnin brenda saj, me mendimin që fara të rritej mirë e shtëpia të kishte gjithëmonë bereqet. Në asnjë rast fara nu ruhej në enë metali. Mendohej se po të veprohej kështu, bereqeti nuk do të zhvillohej mirë, atë do ta zinte sëmundja e urthit.

22. Gruaja, zonjë shtëpie që duhej të nxirrte farën nga shtëpia në oborr, kujdesej që ta spërkaste atë me pak mjaltë, qumësht e në kohët më të vona edhe me sheqer. Ajo kujdesej, gjithashtu që në thesin e farës të fuste një gozhdë a një copë hekur, një hudhër a një kokërr shegë. Në mjaft fshatra në thesin e farës futnin edhe një grusht me arra. Në fshatrat e Myzeqesë në shportën e farës futej edhe një kokërr hudhër në të cilën kalonte përmes një gozhdë. Në fhsatrat e Labërisë kokrra e hudhrës varej jashtë thesit të farës. Pra hudhra ka qenë gjithnjë e pranishme në farë, pavarësisht nga ndryshimet e vogla krahinore.

Kur gruaja fuste copën e metalit në thesin e farës shqiptonte tri herë rresht: “Nëse e hëngërt miza (miu, shpendi) këtë gozhdë, aq e hëngërt edhe farën”.

Në Malësinë e madhe farën, para se ta mbillnin e kalonin përmes një guri të vrimuar, nëpërmjet të cilit më parë e kishin shikuar diellin.

23. Së pari nga dera e shtëpisë dilte thesi i farës, pastaj një bukë rituale që do të thyhej në brirët e qeve kur të fillonte mbjellja dhe në fund nxirrej plori dhe hekurat e zgjedhës.

Kur fara nxirrej nga dera, para saj dilte një grua me një pëlhurë të bardhë. Gjithashtu përgjakej fara. Atë ditë therrej një pulë ose një gjel mbi shtizën e parmendës, nën të cilën vendosej thesi i farës. Gjaku detyrimisht duhej të binte edhe mbi farën. Në thesin e farës futeshin koka dhe këmbët e shpendit të therrur që mbuloheshin në hullinë e parë. Zakonishte therrej brenda murit rrethues të banesës por më rrallë edhe në krye të arës që do të mbillej. Ky flijim quhej edhe “pula e farës”.

Para se bujku të niste mbjelljen, mbreh qetë në zgjedhë, drejtohet nga ara që do të mbjellë dhe shqipton tri herë me zë të lartë:

O i zoti i arës
Lëshoja vendin farës!

Në disa fshatra të Skraparit, Përmetit, Leskovikut, kur fillonte mbjellja, ishte zakon të pritej një degë ferre me gjatësinë e trupit të kaut. Thuhej:

Siç i ngjitet ferra dheut
Të mos shçitesh edhe ti dheut

24. Kur hëna ishte përpjetë (1-15 ditë), thotë populli, mbillnin grurë e misër, ndërsa kur ajo ishte teposhtë (16-28 ditë) mbilleshin patatet, qepët, hudhrat dhe hidhej plehu në ara. Po të mos lejonin kushtet atmosferike, por që bujku mendonte se ato dy javë toka duhej mbjellë, detyrimisht, ai bënte një mbjellje simbolike dmth. Hidhte farën vetëm në njërën qoshe të arës. Mbas këtij veprimi mund të mbillte cedhe kur hëna ishte e vjetër.

Ditët e martë e mërkurë dhe e premte nuk dalin si ditë të pëlqyera për të filluar mbjelljen. E enjtja diku shënote mbarësi e diku tjetër prapësi, sepse mendohej se po u mboll në këtë ditë bereqetin e vret breshëri. Në Myzeqe ditën e enjte e mbanin si të kremte e nuk dilnin në ara.

Në Rrafshin e Dukagjinit nuk fillonin mbjelljet tri të enjte midis Shëngjergjit plak e Shëngjergjit të ri (Shëngjergjit allaturka e allafranga). Në fshatrat e besimit ortodoks e enjtja quhej si ditë e shkretë. Në disa fshatra të besimit musliman nuk dilnin në ara vetëm një të enjte të prillit ndërsa në të tjerat punonin. Gjeçovi shënon për Shqipërinë veriore: “gjashtë të enjte para së kremtes së shëlbuemit nuk preket punë e rëndë me dorësidomos në punët bujqësore”.

25. Misri zakonisht mbillej i shoqëruar me fasule, kungull, bostan e fshesë. Në mënyrë të veçantë misri shoqërohej me fasule. Për këtë arsye në popull qarkullonte shprehja: “Ara e mbjellur me misër të jep edhe bukë edhe gjellë, ndërsa ajo embjellur me grurë le që gjellë s’të jep, por të lë edhe pa bukë.”

26. Dita e mbarimit të mbjelljeve ishte festë për familjen. Posa mbaronte mbjellja, bujku nxirrte plorin prej parmendës dhe e godiste atë me forcë që të bënte sa më shumë zhurmë. Thonë se me këtë zhurmë duan të lajmërojnë se mbaruan mbjelljet.

Posa mbaronte mbjellja e misrit, bujku në mes të arës vënte një kryq të bërë nga druri, pëlqehej më shumë druri i krekëzës ose i shelgut. Diku në vend të kryqit vinin një copë dru të gjatë 1 metër. Drurit ose kryqit i zhvishej lëkura prandaj quhej edhe “Bardhëza”.

Në darkën e mbarimit të mbjelljeve, organizohej gosti në familje; familjet e pasura therrnin “mish për hell” (bagëti e imët), ndërsa të tjerat një pulë ose gjel. Kurbani ishte i detyrueshëm për çdo familje.

27. Me hënë të plotë ose “hanoj”, duhet të fillonte korrja në fshatrat e Pukës, Korçës, Sarandës, Shkumbinit, Kavajës, Lushnjës etj.

Kur hëna ishte e plotë e të lashtat akoma nuk ishin pjekur mirë, shkohej në arat e mbjella me të lashta dhe në katër qoshet e njërës prej tyre korrej nga një dorë grurë, “një bukë gruri ose thekre”, gjë që i lejonte mandej të fillonin korrjen në çdo kohë, kur të lashtat të ishin pjekur, sepse si kohë fillimi quhej kur ishin korrur dorzat e para. Ky zakon në fshatrat e luginës së Shkumbinit quhet “me shënue të lashtat me hanë të plotë”.

Në shumë fshatra dorëzën e parë ose të fundit e thurnin gërshet dhe e ruanin të varur në afërsi të konizmës ose e varnin në faqen e murit të dhomës së gatimit, në disa pjesë të tjera e ruanin në fund të hambarit të drithit etj. Po kudo që ruhet ajo, më 24, duke u gdhirë më 25 dhjetor, në popullësinë katolike të Shqipërisë së veriut, vendosej së bashku me prodhimet e tjera bujqësore e blegtorale mbi sofër e ushqehej me të dhe buzmi, ndërsa në Shqipërinë e Jugut një pjesë e saj përdorej për të martuar zjarrin, gjatë ceremonialit që bëhej në darkën e 24 dhjetorit ose 6 janarit.

28. Kështu, bie fjala, karkateristikë kryesore e draprit romak është se ai ka pasur formën e një gjysmë elipsi, ndërsa karakteristikë kryesore e draprit tonë është se ai ka pasur në përgjithësi formën e një gjysëm rrethi. Po ashtu, drapri sllav ka pasur si karakteristikë të përgjithshme të tij tehun e dhëmbëzuar, ndërsa drapri i përdorur te ne, ma përjashtime të rralla, ka pasur the të sheshtë, pra të padhëmbëzuar.

29. Kështu, në fund të shekulli XIX e në fillim të shek. XX, në të gjitha fshatrat e Shqipërisë nuk hapeshin themele e nuk ndërtoheshin shtëpi mbi truallin e një lëmi, edhe kur ai kishte mbi 200 vjet që nuk përdorej. Kjo arsyetohet me atë se “po u hapën themelet mbi truall që ka qenë lëmë, shtëpia nuk shkon mbarë”.

30. Kështu në fshatin Lin, Pogradec, një të hënë para të Lidhurave të Mëdha, një grup fëmijësh shkonte në lëmë duke marrë me vete një pjatë me bukvale e duke hedhur gjithashtu edhe mbi truallin e lëmit copa të vogla. Gjatë gjithë kohës që ata i vinin rrotull lëmit këndonin në kor:

Eja erë të hamë drekë
Nesër të vish të hedhim masën

Lëmenjtë e përhershëm në shumicën e rasteve ishin në përdorim kolektiv të mëhallës e më rrallë edhe të fshatit.

Kush pastronte i pari lëmin dhe vinte strumbullar të ri, e përdoret i pari lëmin. Në Leshnicë (Sarandë), ajo banesë që ishte ngritur e para në mëhallë ruante të drejtën të shinte e para në lëm.

31. Masa drithi
Karroqe 5 kg
Babune 10 kg
Kushiq 15 kg
Broke 25 kg
Qase 50 kg
Shinik 50 kg

32. Shirja në lëmë ishte një ditë feste e vërtetë. Aty merrnin pjesë jo vetëm anëtarët e familjes, por edhe shokët që ndihmonin për të mbaruar puna sa më parë. Gjallëria e veçantë, zërat e gëzuar e jo rrallë edhe kënga, që herë herë mpleksej me tingëllimin e ëmbël të zileve të kuajve që shinin , krijonin një atmosferë të veçantë festive. Lëmi ishte, pra, jo vetëm vendi që djersa derdhej rrëke, por edhe vendi ku, duke punuar edhe argëtoheshin.

Sipas traditës “drekat e lëmenjve ishin dreka dasmash”, të pasura me gjellët tradicionale të zonave. Në këto dreka nuk mungonte mishi i pjekur apo i zier, byreku, vezët e skuqura me djathë, ëmbëlsira nga më të ndryshmet, pijet etj. Për drekën e lëmit, veçanërisht, për drekën e lëmit të fundit, që në fshatrat e Shqipërisë Juglindore njihej me emrin kërçma, fshatari nuk kursente asgjë, bile shpesh këto dreka i kalonin edhe mundësitë e tij ekonomike. Gëzimi i mbledhjes së prodhimit të ri e arsyetonte çdo gjë, edhe lodhjen e tepërt, edhe shpenzimet relativisht të mëdha.

Në drekën që shtrohej në lëmë, veçanërisht në atë të fundit, sipas traditës duhej të servirej bukë nga prodhimi i ri. Për këtë arsye, më parë se të fillonte shirja, gratë e familjes shinin me dorë një sasi gruri dhe e përgatitnin për t’a çuar në mulli, për ta pasur gati në ditën e shirjes. Me prodhimin e ri gatuhej jo vetëm buka që do të çohej në lëmë, por edhe disa kuleçë të vegjël, që aty këtu njihen me emrin brushtulla, të cilët ndaheshin në mëhallë dhe nganjëherë edhe në fshat jo vetëm midis fëmijëve, por nganjëherë edhe midis të rriturve.

Në shumë fshatra të vendit ka qenë zakon që në drekën që shtrohej në lëmë të servirej edhe një loj qulli që bëhej nga përzierja e miellit të ri me ujë, kripë e gjalpë, duke pasur besimin se kështu do të shtohej prodhimi i ri.

Në viset veriore, me brumin e parë që gatuhej nga mielli i ri, formoheshin gjashtë kuleçë të vegjël, tre prej të cilëve viheshin në fundin e magjes së bukës, në formë rrethi, duke vendosur në mes të tyre një copë hekur dhe tre të tjerë viheshin në anën e jashtme të dreës së dhomës së bukës, gjithashtu të vendosur në formë të një rrethi. Ky zakon ka qenë kaq shumë i përhapur sa në fhsatrat ku zbatohej, në kohën e kur futej brenda prodhimi i ri, të gjitha pjesët e jashtme të dyerve të dhomva etë bukës kishin të ngjitura tri copa brumi.

Në shumicën e rasteve në majë të strumbullarit vihej një tufë ose kurorë e veçantë e përbërë prej kashte të lashtash, lulesh e njomishtesh të tjera, “për të mos mbetur lëmi thatë”. Në Myzeqe këtë zbukurim të veçantë e kanë quajtur përvarëse, ndërsa në fshatrat e Shkumbinit, kulaç bari. Në të gjitha rastet në strumbullar varej edhe fshesa e lëmit, e cila në asnjë rast nuk futej në banesë. Në Myzeqe përvarsja ishte thjeshtuar në vendosjen e dy fijeve bari të vendosura në formë kryqi ortodoks.

33. Rite me kashtën – 24 qershori në kalendarin bujqësor shqiptar zë një vend me rëndësi. Fëmijët me kashtën e lëmit ndiznin zjarre dhe i kapërcenin “për të djegur ethet e verës, apo pleshtat”.

Kashta e të lashtave ishte objekti i riteve që organizoheshin në ditë të caktuara. Kështu ditën e verës më 1 ose 14 mars, pothuaj në të gjithë vendi organizoheshin, zjarre rituale. Fëmijët të organizuar nga të rriturit, në këtë ditë dilnin shtëpi më shtëpi me një thes në dorë, duke kërkuar kashtë të lashtash. Çdo familje sipas zakonit duhej të fuste një dorë kashtë në thesin që mbante fëmija. Thasët e kashtës, të mbledhur kështu nëpër fshat, grumbulloheshin në formën e qipisë apo çatores në pikat dominuese mbi fshat. Kur perëndonte dielli, qipisë apo çatorres i vihej zjarri dhe fëmijët, të zënjë për dore e tërë gëzim e hare, i vinin rrotull flakës dhe përsërisnin vargjet ritmike. Kur flaka e kashtës ulej, ata gjithnjë, duke përsëritur dy vargje, kapërxenin me radhë zjarrin për të djegur të ligat.

34. Përdorimi i makinave për shirjen e të lashtave në Shqipëri është futur me vonesë. Makinat e para shirëse janë përdorur në fermën ushtarake të Llakatundit (Vlorë), të krijuar prej pushtuesve italianë. Në këtë fermë, për të shpejtuar furnizimin e ushtrisë së tyre, në vitin 1916, u sollën nga Italia rreth 100 makina të ndryshme bujqësore si: makina shirëse, korrëse, traktorë etj. “Atëherë – pohonte revista ‘Bujqësia’ – për herë të parë si pronarët ashtu edhe bujqit filluan të marrin pjesë për të parë shirjen e grurit me makinë. .. dhe shirjen e misrit me vegla moderne”. Po të kësaj kohe janë edhe makinat shirëse të sjellura në Shkodrës prej ushtrisë austrohungareze, e cila në afërsi të këtij qyteti, kishte ngritur, një fermë ushtarake. Këto makina, gjithsej 6 copë mbas largimit të ushtrive pushtuese austrohungareze, u blenë prej tregtarëve shkodranë.

Persona të veçantë, siç ishte rasti i Ndre Mjedës, duke parë prapambetjen e theksuar të bujqësisë, bënë përpjekje për të futur makinat bujqësore në proceset e ndryshme të punës. Kështu, në vitet 1924-1925, ai solli në fshatin Kukël, ku shërbente si meshtar, me shpenzimet e veta, disa makina bujqësore, duke përfshirë këtu edhe një makinë shirëse. Sipas dëshmive të kohës “Ndre Mjeda kje ai që pikë së pari qiti në Shqipni, së paku në prefekturën e Shkodrës, pluzhicën (pllugun), hjedhicën dhe makinën me shí.”

35. Mjaft zakone e tradita që ishin karakteristike për shirjen e të lashtave kaluan tek shkokëlimi i misrit edhe për faktin se ky u bë kultura kryesore drithore.

Mbasi korrej misri, ose atij i këputej kalliri, i gjithë prodhimi çohej në shtëpi, gjithnjë duke hequr që në fushë të tretën ose gjysmën e prodhimit, kur fshatari nuk kishte tokë të tij, por e kishte marrë këtë me qira prej pronarëve të tokave. Që në fushë hiqej gjithashtu edhe taksa e së dhjetës. Prodhimi i misrit, i grumbulluar dhe i futur në shtëpi, ishte kurorëzimi i një pune të gjatë, plot mund e djersë, prandaj kudo në Shqipëri ka qenë zakon që ky proces pune të mbyllej me organizimin e një gostie që njihet me emrin Darka e fushës. Kjo gosti bëhej në popullësinë muslimane ose ditën e enjte, ose ditën e premte në darkë, ndërsa për popullësinë e krishtere bëhej ditën e shtunë, sepse këto ditë sipas mentalitetit popullor “ishin ditë të dame për festë”. Në Darkën e fushës zakonisht merrnin pjesë të afërmit dhe farefisi i familjes që organizonte gostinë, komshinj dhe fshatarë të tjerë që kishin ndihmuar për të futur prodhimin brenda. Organizimi i Darkës së fushës ishte kaq shumë zakon, sa pothuaj të gjitha familjet e fshatit duhej të organizonin gosti të tilla. Kështu, në muajin tetor e nëntor fshatrat kishin një gjallëri të veçantë, që shpeshherë vazhdonte deri në orët e vona të natës.

Sigurisht në organizimin e Darkës së fushës, më shumë se një traditë të krijuar rishtaz, kemi një përshtatje të një feste analoge që bëhej kur mbaronte shirja e të lashtave. Meqë misri për shumë zona u bë kultura kryesore për bukë, kjo festë u zbeh e vende-vende humbi fare për të lashtat, duke u bërë kryesisht në mbledhjen e të vonave.

36. Në zona të veçanta vlera e një parmende shkonte nga 15 në 25 okë misër. Kështu psh parmendat e prodhuara në Bogë, këmbeheshin rreth liqenit të Shkodrës me një koshiq misër (25 okë), ato të prodhuara në Mirditë me 15 okë misër etj. Në fshatrat e Shqipërisë së jugut edhe shiteshin.