Perënditë kalorës

KALORËSIT DAKË, të ashtuquajturit kalorësit dakë lidheshin me fenë mistere të dakëve, popuj të trungut thrak që jetonin në Dakinë antike (Rumania e sotme). Kulti i kalorësve dakë filloi të përhapet edhe tek ushtarët romakë menjëherë pas pushtimit të Dakisë më 106 e.s.
Shumë relieve dhe gurë të çmuar janë gjetur që kanë të vizatuar kalorësit dakë. Prej 232 objekteve, 60 janë nga Dakia, 24 nga Mysia e sipërme, 34 nga Mysia e poshtme, 47 nga Panonia e poshtme, dhe 25 nga Panonia e sipërme. Këto relieve janë bërë kryesisht nga mermeri. Ishin kopjuar në masë të madhe në pllaka plumbi, materialë ky shumë i shtrenjtë, përdorimi i të cilit shpjegohet me qëllimet magjike për çka imazhet e kalorësve dakë ishin paraparë. Nga 90 kopje plumbi, 44 janë gjetur në Panoni të poshtme.
Relievet më të lashta shfaqin vetëm një’ kalorës, ikonografia e të cilit ishte e ndikuar nga Kalorësi thrak. Monumentete e mëvonshme shfaqin dy kalorës rreth një perëndeshe e cila si imbol kryesor e ka peshkun. Tipi i relieveve me dy kalorës i përket periudhës së mëvonshme kah shek. III i e.s.
Përveç dy kalorësve, perëndeshës dhe peshkut, ka edhe karaktere tjera, ndjekës dhe simbole të ndryshme, si p.sh. dielli, hëna, yjet, kafshë të shumta (dashi, qeni, luani, shqiponja, fazani, korbi, këndezi, gjarpëri dhe nganjëherë edhe demi). Identifikmet e perëndeshës janë të ndryshme nga shkollarët. Edhe për kalorësit disa thonë se janë Kabirët të tjerë thonë se janë Dioskurët.
Vetëm tri grada të inicimit ishin të pranishme në mysteret e Kalorësve Dakë: Aries (dashi), Miles (ushtari), dhe Leo (luani). Dy të parët vendoseshin nën influencën e planetit Mars, kurse luani nën influencën e Diellit. Nëse kafshët e shumta në relievet dake i interpretojmë si yllësi, atëherë do të vinim në përfundim që simbolizmi i dakëve ishte mjaft i komplikuar. Rishtarët në mistere identifikonin gradën e vet me shenja dhe vula; për shembull, është gjetur një gur unaze që mban të mbishkruar një fjalë të vetme “LEO” (luan). Sipas të gjitha gjasave flijimi i një dashi luante rol në këto mistere.

Pllakë plumbi (shek. III e.s.) - kalorësit me nënën e madhe Bendën në mes.

Kalorësi shklet kulshedrën

Altar lutës për kultin e kalorësve, periudha e hershme romake.
Në qiell është një hyjneshë qiellore, ndoshta Afërdita, e rreth saj shihen yje 8-rremsh, dhe me sa duket kuajt që tërheqin karrocën qiellore.
Në pjesën e mesme sërish është një hyjneshë në mes, dhe anash dy kalorës që kanë shkelur mbi kulshedra.
Poshtë shihen pjesëmarrës në kult, si dhe peshq, gjarpërinj e gjela.

Kalorësi.

Ti që banon në kështjellën dalmate, në muret ajakide në Rizon
O Medaur,hyjni e thjeshtë e popullit tonë
I shenjtë në atdhe, i shenjtë gjithkund në këtë dhé
Ashtu siç je i madh, tmerrues porsi rrufé
Me kalin këmbë-ushtues që majtas ngritet lart
Ndërsa dora e djathtë, vdekjen me shkëlqim flak.

Majtas është Kalorësi Thrak me langojt e vet duke gjuajtur një derr të egër, ai djathtas mendohet të jetë Zalmoksi me sëpatën dytehëshe.

Kalorësi Thrak, altar lutës (votive), në Filipe, bregdeti Egje

Langoi i Kalorësit duke sulmuar derrin e egër

Emri i hyut kalorës ndër fiset e ndryshme pellazgjike

Altar lutës kushtuar Perëndisë kalorës, me mbishkrim thrakisht

Kalorësi thrak,

Kalorës thrak (kjo nuk dihet nëse është kalorës i rëndomtë apo perëndia)

Medauri

Ishte hyu ilir i luftes. Edhe ky shume i rendesishem. Nje qender e kultit te Medaurit eshte Rizoni, por ndoshta dhe varret monumentale ne Selcen e Poshtme ku jane te skalitura atributet e hyut, siç jane mburoja ilire me rrathet e saj koncentrike karakteristike dhe perkrenarja. Gjithashtu, keto atribute dalin edhe ne numizmatike. Edhe per kete hy kemi nje paraqitje ikonografike.

Ai eshte nje hy kalores. Paraqitet i hipur ne kale, me shtizen ne doren e majte. Ne skenen e njohur te paftes se Selces se Poshtme, ne fakt, te kaloresi (qe ka pas shpines gjarprin dragua) kemi Medaurin. Ne kete skene kulti i Medaurit eshte i lidhur me kultin e ujerave (figura e gjarprit - monster detar, e peshkut etj.) pra me kultin e vete Redonit.

Nuk dime me saktesi midis ketyre hyjnive: kane paritet apo marredhenie hierarkike midis tyre. Nje gje eshte e sigurt: te dyja keto hyjni kane bashkejetuar dhe kane qene ne krye te vendit ne panteon.

Ne lidhje me natyren e hyut kalores Medaur duhet thene se studiues te ndryshem kane pare ne te nje variant ilir te kultit te "kaloresit trak” ose dhe te "kaloresve danubiane".

Ka edhe mendime se ne skenen me dy kalores perballe, si te pafta e Selces se Poshtme apo ne brezat e Gostilies duhen pare dhe prototipat me te vjeter te Kultit te Dioskureve, qe paraqiten ikonografikisht si kalores.

Medauri ne realitet ka identitet ilir. Ai eshte nje hy i veshur me armature tipike ilire, ndryshe nga kaloresi trak, - kaloresit e stelave danubiane apo Dioskuret, kalores te doreve.

Medauri dhe Redoni kane emra etnikisht ilire.

**Haxhi MEHMETAj**

**Kalorësi i hyjnizuar i Dardanisë**

Gjatë punimeve bujqësore brenda mureve rrethuese të qytetit të antik të Ulpianës (gjendet 8 km larg Prishtinës), në jugperëndim të tij u zbulua një stelë mermeri më epitaf, e cila ka vlerë jashtëzakonisht të madhe për njohje të kulteve, të antroponimisë dhe artit të Ulpianës në veçanti dhe të Dardanisë në përgjithësi (fig.1). Stela është e dëmtuar pjesërisht në të gjitha anët. Është përmasash 70 x40 x 25cm. Ka trajtë pesëkëndëshi. Përbehet nga edikula dhe fusha mbishkrimore. Në edikulë është skalitur portreti i kalorësit duke kalëruar. Ai është veshur më një këmishë të shkurtër, sipëri së cilës ka hedhur klamidën e cila e stilizuar në trajtë të tri flatrave valëvitet mbi shpinë.

Kalorësi është i armatosur dhe i kthyer frontalisht. Më dorën e djathtë të ngritur lartë mbanë heshtën e përgatitur për sulm, ndërsa në brez e ka venë thikën. Kali është dhënë në pozicioni vrapimi dhe pajisur më takëmin e tij, shalë dhe frerë. Në profil nën barkun e kalit është skalitur qeni i gjahut i cili shoqëron të zotin poashtu i dhënë në pozicion vrapimi. Cilat janë figurat tjera që shoqëronin kalorësin, derri i egër apo ndonjë figurë tjetër, për shkak të dëmtimit të stelës është vështirë të dihet. Megjithatë mbi këmben e majtë të përparme të kalit vërejmë kokën e gjarprit.

Në fushën mbishkrimore (30 x 21 x 10cm) është skalitur epitafi i shkruar më shkronja të mëdha dhe të hijeshuara me serife në disa rreshta. Lartësia e shkronjave 2 - 4cm. Liguaturat në përdorim në rreshtin e katërt AV dhe në rreshtin e pestë LI. Shkurtesat janë ndarë me shenja pikësimi në formë të shigjetës. Ruhen të plotë tre rreshta. Ndërsa janë dëmtuar pjesë të rreshtit të katërt dhe te pestë.

Epitafi : FL.PAETINUS/VIX.ANN. XV./H.S.E./FLAVI. LYCA.../CORNELI...

Lexohet: T. Fl(avius) Paetinus / Vix(it) Ann(is) XV/ H(ic) S(itus) E(st) /Flavi Lyca(i)/Cornel(ia?)...

Mbishkrimi dëshmon që djaloshit T. Flav Petinit të vdekur në moshën pesëmbëdhjetë vjeçare përmendoren ia ngritën i ati, me gjasë nëna Cornelia dhe ndonjë anëtar tjetër i familjes. Cilat ishin të bëmat e djaloshit për tu përjetësuar në mermer, mbrojta e nderit të familjes apo lufta kundër armikut. Këtë nuk e ep mbishkrimi. Gentilici Flavius i shkruar dy herë, se pari në cilësinë e nomenit dhe se dyti në cilësinë e pranomenit është tregues që të paret e djaloshit, të drejtën e qytetarisë së lirë, të Perandorisë Romake e kishin fituar në fund të shek. I pas Krishtit, gjatë sundimit të dinastisë së Flavëve. Ndërsa monumenti sipas stilit të germave do vendosur në fillim të shek. III pas Kr.

Bartësit e mbishkrimit ishin më origjinë ilire. Këtë e përligj nomeni i antroponimisë ilire Lycus, i dhëne në trajtën Lycai. Ky emër në Ilirinë Veriore dëshmohet në trajtat Liccaius, Liccai, Liccaius, Licco etj., ndërsa në Dardani në trajtën Lucus (Lucae) dhe Licco (Licconis).

Kulti i kalorëseve shfaqet qysh në epokën parahistorike, ndërsa adhurim më të madh gjënë në antikitet. Jam i mendimit që kalorësi i Ulpianës paraqet heroin e hyjnizuar sipas shembullit dhe kuptimit të hyjit dardan Tato. Monumentet i hyjit Tato më ikonografi kalorësi është dëshmuar në Bulesavc të Vranjës (Serbi) dhe në mbishkrimin e një altari votiv në qytezën dardane të Kleçkës së Malishevës (Kosovë). Adhurohej si perëndi i stërgjyshërve, pajtor i shtëpisë, i vatrës dhe i fisit.