Si u krijua Arbneshi i Zarës?

Arbanasi – shestanasit në Zadar

Shkruan prof. Dr Jahja Drançolli*

Arbëneshët1 zunë vend në Zarë2 (Zadar) tash 280-vjet

Zara (Jadera e hershme, qendër e liburnëve ilirë, të detarëve më të shquar të Adriatikut dhe më gjerë) ruajti vazhdimësinë iliro-arbënore-shqiptare edhe gjatë mesjetës së hershme. Këtej, kjo vazhdimësi tradicionale në Zarë, tërhoqi vëmendjen e arbërve (shqiptarëve) gjatë gjithë mesjetës dhe gjatë periudhës së sundimit turk, një çështje që provohet nga dokumente që dalin nga arkivi i Zarës. Në këto njoftime, si dhe nga dokumentet e mëvonshme theksohet se, respekti për fenë dhe shtypja ekonomike janë shkaqe kryesore, të cilat shkaktuan mërgatën e shestanasve (arbëreshëve, shqiptarëve) në Zarë (kroatisht Zadar). Një shkak tjetër jo shpesh i përmendur në historiografi është edhe Lufta Turko-Persiane e viteve 1722-1736, për të cilën Turqia kërkonte shumë ushtarë për nevoja të veta. Përveç kësaj, po në atë kohë kishte shpërthyer murtaja në shumë vende të Ballkanit. Turqit nuk bënin përpjekje ta parandalonin këtë epidemi pasi që ata mendonin se është dënim i merituar për të pafetë. Këto shkaqe nxitën shestanasit t’i lëshojnë trojet e tyre të pushtuara nga turqit. Ajo që tërheqë më tepër vëmendjen këtu është se, vala e parë e mërgatës së shestanasve dhe ngulitja e tyre në Zarë e rrethe, sipas njoftimeve të reja, ndërlidhët me shpërnguljen e arbërve të Kosovës. Këtej, sipas një dokumenti të 24 prilli të vitit 1726, që ruhet në Arkivin Historik të Zarës shprehimisht thuhet: “Nga trevat e Kosovës, e cila gjendet në kufi me Bosnjën, kanë ikur më se një mijë e tetëqind familje katolike. Shumë prej tyre i kemi takuar dhe kemi komunikuar me ta. Të gjithë janë nisur që të strehohen në Hungari, në Perandori”. Në të vërtetë, një muaj më parë, pikërisht më 23 mars të vitit 1726 , “Disa familje katolike nga dioçeza e Tivarit […] në Kashtel-Llastva3 (në rajonin e Pashtroviqit-J. D.) arritën 56 frymë. Nuk kanë asgjë për ushqim dhe veshje, sepse kanë ikur gjatë natës, që turqit mos t’u bijnë. Edhe 28 familje katolike kanë vendosur të nisën, por i pengoi dimri i ashpër dhe terri i natës; kurse dritë tjetër përveç hënës së dytë të plotë, pra Javën e madhe, nuk do të kenë”. Në këtë kontekst, studiuesi i Arbanasit (arbëresh), Kruno Kërstiqi në mbështetje të regjistrave që ruhen në kishën famullitare Shën Shtosia të Zarës ka konstatuar se vala e parë e mërgimtarëve në Zarë ka arritur para 3 majit 1726. Pikërisht, atë ditë në Regjistrin e të pagëzuarëve është bërë pagëzimi i djalit të Lekë Perës me prejardhje nga Brisku, të lindur më 1 maj 1726. Kumbar i këtij fëmijë të parë të lindur në Zarë ishte një kolonel i quajtur Giuseppe Giusti. E pagëzoi ndërkaq, në praninë e famullitarit të shën Shtosisë dhe të tre pjestarëve të familjeve bujare, kapelani i proveditorit gjeneral të Zarës.

Rrugët e mërgatës më 1726

Masën më të madhe të shpërngulurve në Zarë e përbënin fshatarët e Shestanit. Pasi që kishin vendosur të marin rrugën e mërgatës, më parë kishin shkuar në Pepaj (Pepiq), iu shmangur kështu rojeve të kufirit turk në Kavuç mbi fshatin Limnjani, për skaj fshatit Klisiç, vazhduan drejt malit Sozina, pjesë e vendeve malore të Pashtroviqit venedikas mbi det drejtë Krusheviqit. Grupi i refugjatëve nga Brisku, Ljarja dhe fshatrave përreth shkonin me siguri në Shestan dhe e ndjeknin rrugën e njëjtë të refugjatëve të Shestanit. Kur nuk ishin të lejuar që të shkonin në Shestan, ata mund të ngjiteshin në “M’é Shkall’s”, prej nga ata vazhdonin përgjatë rrugëve malore, nëpër malin Kunorë, nga ku banorët e Shestanit shkonin në këmbë deri në vendet bregdetare. Nga këtu ata mund të dilnin në rrugën e lartpërmendur të Sutormanit dhe Sozinës në Krushevicë, nga këndej rruga ishte e papenguar deri në Kashtel-Lastva dhe më pastaj për Hercegnovi. Të ardhunit në vitin 1726 numëronin 18 familje me 147 frymë. Nga ky numër, 63 ishin fëmijë, 71 gra, 2 pleq dhe 53 meshkuj të aftë për të mbajtur armë, një çështje që tërhoqi vëmendjen e pushtetit venedikas. Kjo mërgatë dhe disa të tjera më të vogla gjatë viteve 1726-1733, besohet që të kenë qenë të udhëhequra kryesisht nga argjipeshkvi i Zarës, Vinko Zmajeviq, i cili ishte nga Perasti i Bokës së Kotorrit. Po në këtë kohë, në qytetin e Zarës kishte nevojë në atë kohë si për krah pune ashtu edhe për njerëz të shkathët për armë. Ky ishte një sekret i politikës së kolonizimit të Republikës së Venedikut, e cila kur gjente vendoste në tokën e vetë fuqi punëtore dhe ushtarake. Ndërkaq, princi i Zarës, P. Giovanni Grisogono iu ofroi një pronë që kishte afër qytetit prej 160 ara padovane 2 quarti dhe 49 tavole (ara padovane që përdorej në Dalmaci i korrespondonte 1016 pash katror vienez dhe ishte më e vogël se ajo që përdorej në Venedik), që kishin si kufi: “nga jugpërendimi zotërimet e argjipeshkvit të Zarës, nga veriu rrugën kryesore, dhe pjesën tjetër nga terrenet e Gjon Bat. Stokut”. Në Zarë këta refugjatë së pari u vendosën rreth Zemunik-ut dhe disa më vonë lëvizën drejt Borgo Errizzo-s ( më vonë e quajtur Arbëneshi, pra Arbanasi), një kilometër jashtë qytetit, në periferi të Zarës (Zadar) së sotme. Në të vërtetë është një fshat i gjatë 0,5 km i gjërë përmbi një rryp toke ndërmjet kanalit të Zarës e luginës së Borgos. Zemuniku ishte rreth 14 km në lindje të Zarës. Në ndërkohë të ardhunit kohë pas kohe u ngulitën në Ploçe, Cërn dhe Draçevacin e Zarës. Në fillim ishte menduar që mërgimtarët e ngulitur t’i organizojnë ushtarakisht, por të arratisurit nuk pranuan. Fshati Ploçe shtrihet 5 km në lindje të Zarës. Në Ploçe janë dy grupe shtëpish. Një grup shtrihet në kodra, 4 kilometra larg dhe në anën e majtë nga rruga kryesore. Në fillim të rrugës që shpie në fshatin Draçevac (Malpaga), shtrihet grupi tjetër. Këtu jetojnë arbëreshët (arbanasit) e mirëfilltë, të cilët pas vendosjes ngadalë kishin filluar marrjen e tokave aty në afërsi. Në fshat, shtëpitë morën emra sipas familjarëve. Këtu mund të përmenden familjet Buliq, Cucula, Çurkoviq,Dadiq, Deshpali, Duka, Gjergja, Jelenkoviq, Joviq, Kalmeta, Karuc, Kotlar, Krstiq, Marshan, Marushiq, Mateshiq, Mazija, Moroviq, Musap, Muzhanoviq, Nikpali, Peroviq, Petani, Ratkoviq, Relja-Vladoviq, Smolçiq, Stipçeviq, Tomas, Vladoviq dhe Vukiq.

Shtegtimet e vogla 1726-1733

Qysh në qërshorë të vitit 1726 erdhi lajmi nga Kostandinopoja se për shkak të mosbindjës së urdhrave të Sulltanit për të mbledhur ushtarë për të marshuar kundër Persisë (në Luftën Turke-Persiane 1722-1736), lufta nuk i shkoi mire anës turke. Përveç kësaj, një veprim tjetër i ndërmarrë nga Arsllan Pasha ka bërë që Sulltani të dërgojë Hasan Pashën nga Anadolli që t’i jep Arsllanit një ultimatum të fundit për të shkuar në Persi. Arsllani refuzoi përsëri dhe u rrethua në oborrin e tij në Bushat për tri ditë dhe më në fund është dorëzuar. Atij i ishte prerë koka dhe dërguar në Kostandinopojë. Hasani vdiq nga një helmim pas më pak se një muaji në pozitën e pashait të Pashallëkut të Shkodrës. Kolonel Ivan Napadiç tregoi për helmimin e pashait në një letër shkruar guvernatorit më 29 gusht 1726. Pas kësaj muslimanët e Shkodrës dhe Tivarit vazhduan të detyrohen të paguanin taksa për kokë jo vetëm për shkak të luftës me Persinë por edhe për përfitime të tyre. Kontrolli e kufirit turk u forcua dhe Venediku dëshironte të mbante marrëdhënie të mira me Portën.

Ndërmjet kësaj kohe dhe mërgatës së dytë të madhe të vitit 1733, rreth 10 pasha kishin sunduar Pashallëkun e Shkodrës. Kjo tregon se sa ishte rajoni jostabil në atë kohë. Madje disa grupe të vogla refugjatësh ende shkonin në Pashtroviq. Ndonjëherë disa familje apo disa persona shkonin vetëm, në tokat e Republikës Venedikase. Marco Deluchi4 më 19 tetor 1726, tregonte prej Kastel Llastvës, se, “ barbarët i kishin detyruar dy familje katolike të iknin në Pashtroviq, për të ruajtur fenë e tyre”. Katër muaj më vonë kapiteni nga Budua, Giovanni Battista Balbi shkroi për dy familje të tjera nga Shqipëria. Nuk është e qartë nëse këto dy letra i referohen familjeve të njëjta. Ruhet një lajm nga 14 shtatori 1727, dërguar kapitenit të Zarës, sipas të cilit, “Do të vie një familje arbëneshe me kryefamiljarin Prenç Nikolla”. Letra tjetër shtatë ditë më vonë dërguar kapitenit të Zarës njoftonte se, “Po i dërgoj në Split disa familje arbëneshe që të dërgohen fshehurazi [në Zarë]. Numri i përgjithshëm është 17-të”. Gashtë muaj më vonë, proveditori Pietro Vendrami, i shkroi Alfir-it (gjykatës Carlo Molari), “Me pajtimin t’im t’i do të shkosh në Zamunik dhe t’i vendosësh ato shtatë familje me gjithësej 71 anëtarë”. Proveditori urdhëroi Molarin që të projektojë edhe një plan për tokën, i cila u përpilua më 24-28 prill 1728. në prani të P. Rapan-it, M. Vukatoviçit dhe P. Reshiçit, gjykatës. Dhurimi i tokave në Zemunik për shtatë familjet e lartpërmendura u shpall më 12 maj 1728. Kontrolluesi ishte Camozzini. Më 1731 familja e Luke (Vuka) Senzia-s, i ardhur në rajonin e Zarës si refugjatë. Kjo besohet të ketë qenë në gjysmën e dytë të gushtit 1731. Një mërgatë tjetër që ja vlen të përmendet është ajo që ka ndodhur në mes të viteve 1726 dhe 1733 nga Shiroka afër Shkodrës, “Antoni, bir i Nikollë Angjelkut dhe Jak Guga”.

Jeta në mërgatë

Të ardhurit në Zarë, para se të vendoseshin këtu nga pjesa jugore e Liqenit të Shkodrës, kryesisht janë marrë me bujqësi dhe blegtori. Para se të arrinin në Zarë, aty nuk kishte fusha misri. Të ardhurit ishin të parët që i mbillnin ato. Ata në vendlindjen e tyre kishin qenë kultivues të vreshtave sikurse janë edhe sot. Ata rritnin gjithashtu pemë dhe perime. Lidhur me zejtarinë dhe tregtinë vlen të përmendën disa arbëneshë (arbanasë), të cilët ishin bakërpunues dhe farkëtarë. Disa familje madje edhe para ardhjes së tyre në Zarë merreshin me biznes, si, p.sh. familjet, Kampsi, Vladani dhe Angjeloviq, të cilët shquheshin si tregtarë. Disa bënë emër edhe si ndërtues dhe gurskalitës. Arbëneshët nuk e ndërruan shumë mënyrën e jetesës edhe pas ardhjes së tyre në Zarë. Ata morën toka nga distriktet e afërat dhe punuan aty kryesisht si bujq. Edhe pse erdhën të shpronësuar së shpejti arritën t’i plotësonin nevojat e tyre të jetesës. Në fillim ata huazuan bagëti nga bujaria e Zarës dhe fshatarët fqinjë për kultivimin e tokave, leshit, djathit, qumështit dhe gjalpës.

Familjet e ngulitura arbëneshe zhvillonin një jetë patriarkale, por gruaja gëzonte respekt të konsiderueshëm. Ato ishin bujare dhe të guximshme madje shumë shpesh i përfaqësonin burrat e tyre edhe në gjyq. Gjatë dhjetëvjetëshit të parë, ritualët kishtare i kryenin në kishën e Shën Gjonit dhe Shën Donatit në Zarë. Kisha lokale, Zoja e Madhe e Loreto-s kishte nisur të ndërtohet me donacione të ipeshkvit, Vinko Zmajeviqit më 1734 dhe punët rreth saj kishin marrë fund më 1737.

***

1Arbëneshë ose arbëreshë e kanë quajtur veten shqiptarët në atë kohë, kurse sllavët i kanë thirrur Arbanasi

2Zara quhet kroatisht Zadar, është qytet bregdetar në Dalmaci, Kroaci. .

3Kashtel Llastva, sot Petrovac na Moru në bregdetin malazez (vërejtja e redaktorit).

4Marco Deluchi (Mark De-Luka, Mark Luka), ishte arqipeshkëv i Tivarit prej 1745-1748; selinë e kishte në vendlindjen e tij, në Lukiq, Shestani Nalt, rrethi i Tivarit.

Intervenimet redaktoriale u bënë për shkak të natyrës së revistës.

* Prof. Dr. Jahja Drançolli është drejtor i Institutit Arkeologjik të Kosovës dhe shef i Katedrës së Historisë të Universitetit në Prishtinë.