Gjuha e mesapëve

Mesapët dhe gjuha e tyre

Myzafer Korkuti

Herodoti, i njohur si «babai i historisë», që ka jetuar në mesin e shekullit V p. e. sonë, na jep të dhënat e para për mesapët. Autorë të tjerë të mëvonshëm si Skymni, Livi, Straboni, Plutarku etj. japin njoftime të plota për shtrirjen e tyre. Këto burime të fragmentuara u zgjeruan dhe u plotësuan nga zbulimet e shumta arkeologjike që u bënë gjatë këtij shekulli. Duke u mbështetur në këto zbulime u arrit në përfundimin se mesapët ishin një nga fiset e mëdha të Italisë së Jugut, që në shek. XI deri në pushtimin romak (shek. III p. e . sonë) jetonin në territorin që zënë sot provincat e Leçes, Brindizit dhe Tarantit.

Në historinë e studimit të kulturës dhe gjuhës mesape një vend të veçantë zënë kërkimet sistematike që janë bërë këta pesëmbëdhjetë vjetët e fundit nga Universiteti i Leçes nën drejtimin e Prof. F. D’Andria dhe të K. Pogliara, të cilët e kanë përtëritur plotësisht tablonë kulturore dhe kanë hedhur poshtë një sërë tezash e mendimesh të vjetra për historinë e kulturën e kësaj zone. Gërmimet dhe zbulimet që u bënë në Leuka, Kavalino, Vaste, Oria, Ugento dhe mbi të gjitha në Otranto, lejojnë sot të përcaktohen me siguri vijat themelore të qytetërimit Mesapik. Po kështu janë përcaktuar lidhjet dhe marrëdhëniet e dendura të kësaj popullsie me ilirët e vendosur në brigjet kundrejt Adriatikut, me krahinat e qytetet e Greqisë Perëndimore e brigjet e largëta të Egjeut Lindor. Të gjitha këto janë dëshmuar të paktën që nga fillimet e shek.. VIII p. e. sonë, d. m. th. rreth një shekull para themelimit të kolonisë së Tarantit. Këto marrëdhënie të hershme, të dendura e të vazhdueshme ndërmjet mesapëve dhe grekëve ndikuan në lulëzimin e shpejtë e të jashtëzakonshëm të qendrave vendase të Salentos. Ky ndikim duket në ndërtimet e hershme urbane si dhe në përshtatjen e shkrimit alfabetik që në mesin e shek. VI p. e. sonë. Marrëdhëniet e mesapëve me Ilirinë e Greqinë u kushtëzuan nga roli lidhës që luante kanali i Otranit si rrugë e rëndësishme e Adriatikut.

Për këmbimet midis dy brigjeve të Adriatikut Jugor gjatë epokës parahistorike ka sot dëshmi të shumta arkeologjike. Objektet më të hershme me origjinë italike të gjetura në territorin e Ilirisë Jugore i takojnë periudhës së bronzit të mesëm (1800-1500 p. e. sonë), të zbuluara në tumat e Vajzës së Vlorës.

Objektet metalike me origjinë italike të zbuluara në Torovicë të Lezhës, në Hamallaj të Durrësit, në Patos të Fierit, në Dukat të Vlorës e në Katundas ne Berat, që i takojnë fillimit të epokës së hekurit (shek. XI-VIII p. e. s.), dëshmojnë se këmbimet midis dy brigjeve në këtë periudhë bëhen më të shpeshta. Më mirë këtë intensifikim të këmbimeve e provojnë prodhimet e shumta të poçerisë ilire të gjetura në krahinën e Salentos. Një vlerë të dorës së parë ka qeramika e pikturuar e stilit devollit e gjetur në Otranto dhe e përcaktuar nga arkeologë italianë si një import i mirëfilltë ilir. Për t’u vënë në dukje janë edhe disa përputhje gati të plota në format kryesore të enëve e të zbukurimeve të qeramikës së Ilirisë së Jugut me atë të trevës së masapëve. Këto, të marra në tërësi, janë tregues të një rëndësie të dorës së parë, që shprehin me mjaft siguri edhe përkatësinë e tyre etnike, d. m. th. burojnë nga një origjinë e përbashkët. Këtu na vjen në mbështetje dhe një tregues tjetër i rëndësishëm nga sfera e botës shpirtërore, riti i varrimit në tuma. Riti i varrimit, që është një nga karakteristikat më të qenësishme për trevën ilire, është i njohur dhe në territorin e Apulies të kohës së hershme të hekurit. Edhe pas shek.  VIII p. e. sonë në prodhimet e qeramikës mesapike, në format kryesore të enëve dhe në skemën dekorative të qeramikës së pikturuar u ruajtën të fuqishme traditat e qeramikës devollit.

Këto të dhëna shumë të qarta arkeologjike vijnë në mbështetje të pikëpamjes së shprehur edhe në burimet e shkruara se në fillim të epokës së hekurit fise ilire jugore kaluan Adriatikun dhe u vendosën në Italinë e Jugut. Kë kushtet e reja social-ekonomike e historike ata u zhvilluan më tej, duke arritur në prag të kolonizimit grek një nivel të lartë zhvillimi, gjë që dëshmohet më së miri edhe nga një pasuri e madhe mbishkrimore që është ruajtur deri në ditët tona.

Zbulimet e mbishkrimeve mesapike zënë fill që nga shek. XVI. Mbledhja, grumbullimi i parë sistematik filluan në gjysmën e dytë të shekullit të kaluar dhe mund të thuhet se në këtë kohë nisën edhe studimet e thelluara glotologjike, që vazhduan edhe gjatë shekullit tonë. Deri më 1983 ishin grumbulluar, nga zbulimet e rastit, rreth 500 mbishkrime mesapike, kryesisht gurë varresh, që japin vetëm emra, epigrafe fragmentare. Kuptohet se dëshmi të tilla paraqesin vështirësi të mëdha për leximin e mesapishtes. Në raste të tilla, zgjidhja e shumë problemeve gjuhësore mund të arrihet me zbulimin e teksteve me mbishkrime dygjuhëshe, njëra prej të cilave të jetë e njohur. Rruga tjetër për leximin e gjuhëve të tilla është rritja shumë e madhe e materialeve epigrafike, që bën të mundur nisjen e hulumtimeve komplekse si në sasi edhe në cilësi. Ky rast i takon sot për sot edhe mesapishtes.

Në verë të vitit 1983, në Roka Vekia ose siç quhet ndryshe në Shpellën e Poezisë, nga prof. K. Pagliara u zbulua një pasuri e jashtëzakonshme mbishkrimore në gjuhën mesapishte. Roka Vekia gjendet pak kilometra në veri të qytetit të Otrantos, në krahinën e Salentos. Ajo është një shpellë e madhe karstike e formuar në kohë të lashta gjeologjike. Në kohët parahistorike dhe antike hyrja në shpellë bëhej nga ana e detit nëpërmjet një korridori të gjatë. Sot tavani, është hapur nga erozioni dhe nëpërmjet një shkalle mund të hyhet lirisht në shpellë.

Në vështrim të parë ajo duket si një shpellë karstike e zakonshme, po vlera dhe «mrekullia» e Shpellës së Poezisë qëndron në faqet e brendshme, të cilat janë të mbushura me incizime e  mbishkrime të një gjuhe të zhdukur. Faqet shkëmbore të këtij «libri» zënë një sipërfaqe prej 400m² e nga përllogaritje të përafërta del se janë rreth 2000 mbishkrime.

Puna për pastrimin, dokumentimin dhe studimin e kësaj pasurie të rrallë mbishkrimore sa ka filluar, ndaj është shpejt të flitet për rezultate përfundimtare. Në serinë e madhe të shenjave që janë njohur e veçuar në faqet e shpellës, më të hershmet i takojnë artit shkëmbor parahistorik. Ato ngjasojnë shumë me pikturat e njohura të Porto Badiskos që gjendet disa kilometra më në jug të këtij bregdeti. Kjo dëshmon se shpella ka qenë frekuentuar nga njerëzit për qëllime kulti qysh në parahistori; ata kanë skalitur mbi faqet e saj shenja dhe simbole që lidhen me gjahun, me pjellorinë ose me kulte të tjera.

Pjesën kryesore e më të rëndësishme të Roka Vekias e përbëjnë mijëra mbishkrime në gjuhën mesapishte. Ato shpesh gjenden njëri mbi tjetrin dhe shkronjat ndërpresin e trazojnë njëra-tjetrën, duke e bërë të vështirë leximin e tyre. Megjithatë duket se në shumicën e rasteve është fjala për tekste që përmbajnë formula të kultit, përkushtie. Ndër to ndeshet shpesh emri Thaotor, që është me siguri emër hyjnie. Të shumtë janë edhe emrat e njerëzve, d. m. th. të atyre që shkruan ose bënë që të shkruheshin mbishkrimet. Në një sipërfaqe prej një metër katror të pastruar, të cilën patëm rastin ta shikonim, në shpellë ishin shkruar: Thaotor, Dazion, Iliria etj., që janë, të parët emra njerëzish ilirë, dhe i treti emri i vendit – Ilirisë.

Një nga karakteristikat e dëshmive epigrafike është pikërisht ajo e ndryshimit të grafive, e shenjave të shkrimit. Kjo tregon se ato nuk janë shkruar prej zejtarësh të mësuar për të skalitur gurin sipas rregullave dhe mënyrave të njësuara. Në këtë mënyrë është e mundur të hetohen pasiguri dhe gabime, por edhe të hapen të dhëna të çmueshme për mënyrën e shkrimit si shprehje grafike vetjake. Kjo e parë në lidhje me përmbajtjen e teksteve të veçanta, mund të japë elemente vlerësimi për funksionet, përmbajtjen, që shkruesi i ka besuar mesazhit të vet.

Të 2000 mbishkrimet e porsazbuluara në Shpellën e Poezisë i takojnë shek. VI-III p. e. s. dhe ruajnë të gjitha karakteristikat e rreth 500 mbishkrimeve të tjera të zbuluara më parë, të cilat janë përcaktuar saktësisht se i takojnë gjuhës mesapishte.

Hulumtuesit i janë vënë me ngulm punës tërheqëse për të deshifruar shenjat e lashta dhe shpresojnë se ato do të japin çelësin për të zbërthyer sekretin e gjuhës mesapishte. Pasuria e madhe e teksteve në faqet e kësaj shpelle janë një mesazh i heshtur, që duke kapërcyer pengesat e gjata të kohës, ka mbërritur deri në ditët tona. Ajo i fton studiuesit në një ndërmarrje të re, në të cilën do të kenë mundësinë të vënë në provë aftësitë për të kuptuar një kulturë shumë të largët, për të lexuar një gjuhë të zhdukur. Këto përfundime të pritshme do të hedhin poshtë ose do të mbështesin tezën e bazuar në burimet e autorëve antikë e të dhënat arkeologjike se mesapët janë me origjinë ilire dhe se gjuha e tyre ishte një dialekt i ilirishtes.

«Shkenca dhe Jeta», 5, 1985, f. 56-58.

Myzafer Korkuti

Burimi: http://oshtima.org/postimi/13