Lahuta

Lahutë:

Vegël popullore me një tel, mbi të cilin luhet me hark me qime të përkulur që përdoret kryesisht në Shqipërinë veriore dhe në Kosovë. Etim. Sokoli: nga arab=dru (aloes); sipas Tagliavinit: “Al’ud”. Në frëngj=leut dhe në italishte=liuto. Nga italishtja është përhapur edhe në gjuhë të tjera ballkanike.

Në vendin tonë me lahutë këndohet eposi i kreshnikëve i cili është edhe repertori më i gjerë dhe i plotë muzikor i këtyre trevave. Përveçse këndohet me lahutë, dendur në vargjet e eposit, lahuta përmendet edhe me emër:

Ia kan’ pru lahutën prej palnet
edhe zharkun prej gomarit
edhe qime t’kalit t’mazit,
edhe at dorzën e kish prej thanet.

Harku i lahutës ndërtohet nga degët e drurit të thanës të tërhequra me qime argeci. Trupi i saj përbëhet nga kasa e drurit dhe lëkura mbështjellëse e kasës e cila zakonisht është lëkurë keci. Ndërtimet më të zakonëshme të kokës së lahutës janë me kokë dhie që sipas Prof. Sokolit: koka e dhisë në bishtin e lahutës paraqet në mënyrë simbolike heroin tonë kombëtar-Skënderbeun. Këto quhen ndryshe edhe “lahutë me Skënderbeg”. Lahutës i bijet ulur, këmbëkryq për tokë. Sipas Pater B.Palajt: lahuta asht vegël primitive dhe e thjeshtë. Përbahet prej nji kupzës së drujtë në trajtë vezake mbulue me lkurë, qi thirret shark, e ka nji bisht jo fort të gjatë. Sipas Misos: lahuta e malësorëve tanë të Veriut përfaqëson arketipin më të lashtë të veglave kordofone me hark të kontinentit evropian dhe se shtëpia pa lahutë në veri quhet “shtëpi e lanun”. Sipas Fishtës (i cili ka shkruar edhe veprën në vargje me titull “Lahuta e Malcis”) kemi: lahuta asht nji instrument fort i pëlqyem prej njerzvet t’maleve t’ona, me t’cillen ata kndojnë lavdin a se vajtojnë dhimbjen e tyne. Asdreni ka shkruar se: Zani i ambël i lahutës/Ky është kanga e Malësis’. E gjejmë të përdorur edhe si emërtim: “Lahuta e butë e Dukagjinit”, pjesa e dytë e Vell XI të “Visareve të Kombit, Tiranë 1944, me 22 këngë dashurie të trevës së Dukagjinit. Në vitin 1913, u krijua shoqëria muzikore teatrale “Lahuta”. E gjejmë të përdorur edhe me emrin gude.

Fjalori i lahutës dhe pjesëve të saj:

Kasha - pjesa lugore në tërësi, i thonë edhe krye, bludë, buzuk
Tezgjahu - është kuji që shtrëngon kordën në bishtin e lahutës, i thonë edhe krek, gres, dyzen
Shkamthi - është samari mbi të cilin shtrihet korda, i thonë edhe kamanec, magjar dhe kalë
Argeci - është harku me të cilin i bihet veglës, quhet edhe budar, ras, dorcak
Capra - është lëkura e regjur me të cilën vishet lahuta
Goni - quhet pushimi, pauza që bën lahutari gjatë ekzekutimit



Isë Elezi, lahutar nga Rugova

Lahutë e bërë prej kungulli nga Mirëdita.

Nga libri i Veiz Sejkos, "Mbi elementet e përbashkëta në epikën shqiptaro-arbëreshe dhe serbokroate"

Lahuta dhe veglat tjera të familjes së saj, janë shfaqur në të gjithë botën e vjetër në të njëjtën kohë, afërsisht në shekujt 8 dhe 9 të erës sonë. Pra në këtë kohë fillon përdorimi i saj në botën arabe, hinduse, etiopiane, bizantine, evropiane etj. Andaj nga një këndvështrim studimor nuk është e lehtë që t'ia atribuosh autorësinë një populli të caktuar. Pamja që shihni këtu është nga një arkvol fildishi nga Kostandinopoja (Stambolli) i kohës bizantine, rreth viteve 900-1000. Për lahutën nuk ka pamje më të vjetra të regjistruara nga historia.
Vetë lahuta shqiptare është origjinale për faktin se punohet me qime kali ndryshe nga 'lahutat' e gjithë botës që bëhen prej telave metalikë. Pra një birësi mes lahutës shqiptare dhe atyre që përdoren nëpër botë nuk është e faktuar, me përjashtim të 'guslës' serbokroate që e kanë marrë nga ne. Dihet se sllavët atje në viset prej nga kanë ardhur, pra në Bjellorusi, kanë pasur një instrument tjetër që e kanë quajtur gusle, dhe ky instrument ka qenë mjaft primitiv dhe nuk ishte me hark. Më pas serbokroatët përdorën këtë emërtim gusle për të emërtuar veglën që vodhën prej nesh.
Fakti tjetër me epikën serbokroate, siç na dëshmon Veiz Sejko, është tematika shumë e vonshme. Pra, nuk mund të jetë e lashtë një epikë, si ajo malazeze e cila bën fjalë për veprat që kanë ndodhur shumë vonë nga vitet 1700 e tutje, pra luftërat mes malazezëve ortodoksë dhe atyre muslimanë, apo epika boshnjake e kroate që flasin për luftërat mes këtyre dy popujve, njëri nën flamurin e turkut e tjetri nën flamurin e austriakëve. Epika shqiptare ndërkaq ka tema të lashta që nga motivet që i hasim te mitet për Herakliun, tek mbretërit thrakas si Kotuzi (Cotys) apo Ager Isvano, e deri te krajlat me shkije, që s'do mend se do të kenë qenë Nemanjiqët e mesjetës. Poashtu Veiz Sejko na sjell një fakt tjetër të rëndësishëm, se epika shqiptare ka motive të njëjta me arbëreshët, të cilët siç dihet ikën atje në shekullin 15, gjë që tregon se epika jonë e ka të paktën këtë vjetërsi për dallim prej epikës serbokroate e cila nuk daton në asnjë rast para shekullit 17 sepse në këtë kohë kanë filluar të krijohen këngët e tyre, siç e pranojnë edhe vetë studiuesit serbokroatë.