Caraci

Celtis australis

carac, fojletë, çerçem, bobe, bobol, bobole, çuçum, fuletë, goxhamishe, hidhëzë, hin, hinëzë, hithëth, hith, hizë, ithe, kalibobë, karabobe, karatë, karatené, kokobobe, kolloprifte, vidhëzë, vidh i butë.

Përhapja e caracit nëpër territorin evropjan. Hapësina ku gjendet me shumicë si dru vendor, hapësinat ku haset rrallë në raste të izolume, dhe hapësinat që janë popullue me këtë dru nga ana e njeriut.

Dru i caracit, mbjellur në Dalmacinë veriore (Istrí), në fillim të shekullit XVI (afërsisht në vitet 1500-1520)

Caraci (Celtis australis) është një pemë mesdhetare, që në Republikën e Shqipërisë rritet në lartësitë 50-1000m mbi nivelin e detit.

Përhapja dhe habitati

Caraci është i pranishëm në Europën Jugore, Azinë Perëndimore dhe Afrikën veriore. Në Shqipëri, si rezultat i zhvillimit urban dhe, kryesisht të moskujdesjes, numëri i caraceve është zvogluar shumë e rrezikon zhdukjen. Tirana njihej si qyteti i caracave, por tashmë individët e fundit të mbetur në qytet, gjenden në shtëpi të vjetra me oborr, dhe rrezikohet të priten si pasojë e prishjes së shtëpive të vjetra e ndërtimit të pallateve.

Ai rritet në pyje gjetherënës, madje edhe në gurishte dhe vende të thatë, me tokë gëlqerore. Caraci mund të shoqërohet me lehtësi me elmin, shkozën,lajthinë, lisin dhe panjën.

Përshkrimi

Caraci (Australis Celtis L., 1753), i quajtur gjithashtu çerçemi, karabobja apo karatoneja etj. (Shih Sinonime) është një bimë drusore me origjinë nga Europa Jugore, Afrika e Veriut dhe Azia e Vogël. Druri i tij paraqitet i çelët, i fortë, i përkulshëm e elastik, i qëndrueshëm dhe jetëgjatë. Është i kërkuar për mobilje, në zdrukthari, për vegla bujqësore dhe punime në torno. Lëvorja e drurit përdoret në ngjyrosje, nga ajo nxirret një pigment i verdhë. Druri i caracit është gjithashtu një lëndë djegëse e shkëlqyer.

Lartësia mesatare është rreth 10 m, por kjo pemë mund të arrijë lartësi të konsiderueshme, deri në 25 m. Lëshon rrënjë kudo duke zhvilluar një sistem rrënjor të thellë dhe shpesh prania e kartones shkakton prishjen e specieve drurësore në afërsi. Në Itali kjo bimë është e njohur edhe me emrin spaccasassi (gurëcoptues), për hir të sistemit të saj të fortë rrënjor, që e bën atë të aftë për të mbijetuar dhe të lëshojë rrënjë edhe në toka karstike e shkëmbore. Trungu është mjaft i shkurtër, i fuqishëm dhe plot me nervature (në moshën e rritur), me degë primare me përmasa të mëdha, ndërsa ato të mesmet kanë tendencë të jenë të varura. Kurora është mjaft e dendur, e zgjeruar, me një rrumbullaksi pothuajse të përkryer.

Gjethet

Gjethet e Caracit (karatonesë) kanë një bisht të shkurtër (5-15 mm) dhe një fletë pothuajse eliptike ose heshtake (2-6 cm x 5-15 cm). Ato karakterizohen nga një majë e zgjatur dhe një bazë pak asimetrike. Faqja e sipërme është errët dhe e ashpër.

Lulet

Ato janë hermafrodite dhe uniseks (mashkull), shfaqen njekohësisht me gjethet dhe në grupe të vogla (çdo lule është rreth 2-3 mm). Lulëzimi ndodh midis prillit dhe majit.

Frutet (Karabobet)

Frutet janë drupe (frut me bërthamë, tul dhe lëkurë) në formë sferike me diametër rreth 8-12 mm. Në fillim kanë ngjyrë të verdhë ose gri-jeshile të çelët, kur piqen bëhen të errët. Ata kanë një shije të ëmbël, të ngrënshëm, por tuli është i pakët.

Dallimet me specie të tjera

Celtis australis ndryshon nga Celtis occidentalis (L.), me origjinë në Amerikën verilindore,

prej lëvores: Tek C. occidentalis është plasaritur dhe të errët

prej gjetheve: në C. australis ato janë të ashpra dhe më të errta në faqen e sipërme e me push të dendur në atë të poshtmen, ndërsa gjethet e C. occidentalis janë të lëmuara dhe me shkëlqim sipër dhe pa push poshtë. Së fundi, te C. occidentalis gjethet janë më pak të rrumbullakosura, më të zgjatura dhe pa dhëmbëza afër majës.

Përdorime

Caraci përdoret me sukses në pemëzimet anash rrugëve dhe në parqet e qyteteve, për rezistencën e tij ndaj ndotjes urbane dhe për hijen e dendur, pavarësisht rreziqeve për shtresën rrugore, për shkak të faktit se sistemi i tij rrënjor mund të zhvillohet edhe në sipërfaqe.

Druni i caracit, i premë tërthorazi, ku shihen vijat e moshës:

Carac… sa shumë të kërkova.

Nga Marsida T. Najdeni

6 tetor 2018

Me caracin në Tironën e zemrës sime më lidhin kujtime të numërta. Nisesha për të shku tek nona dhe kur arrija “çu bone mi t’keqen u qelle (vonove) fort” më thoshte nona që s’i dinte aventurat e mia me caracat. Kacavjerrja në mur për të arrirë degët rrugës në bahçet e disa tironasve të mirë. Ose gërvishtjet nëpër tela gardhesh. Do ti që mua caracat e këputura tek të tjerët më dukeshin më të mira. Tek baçja ime le ta merrte dikush tjetër kënaqësinë që merrja une “vjedhurazi” diku tjetër. Kujtim tjetër është si rrija përkulur duke gjurmuar caracat e rënë tek baçja. “Kur bi caraci vet m’bar t’keqen nona asikohe osht ene mo i omël.” Dilja me një tas t’vogël dhe i mblidhja me qef. Ishin shumë të ëmbla kur ishin të bëra siç duhej. Pastaj i lante nona me hare dhe na i bënte gati. “Amon se caract mo shum t’lodhin se nai gjo tjetër” më thoshte nona ime e urtë duke ju referuar faktit se caracat kishin fare pak tul si kokërr, e që t’ja merrje vërtet vlerat duhet të haje shumë kokrra.

ÇFARË ËSHTË CARACI?

Nga fjalori shqiptarë na jepet ky shpjegim:
“Dru i lartë i vendeve të ngrohta, me lëvore të lëmuar, me gjethe të vogla të dhëmbëzuara, që bën kokrra të vogla e me bisht të gjatë; kokrrat e këtij druri, të cilat kur piqen bëhen të zeza e hahen. Dru caraci. U poqën caracët.”

Nga faqja shumë edukative www.agroweb.com dhe pse i trajton caracat sikur të ishin vetëm një fenomen shqiptarë (gjë që s’ështe e vërtetë) në një blog tyrin mësova se:

“Ekspertët thonë që caracat kanë 14.35 % proteina, por ato përmbajnë edhe acid fosfori dhe minerale. Kjo kokërr është një burim i mirë ushqyesish dhe përfiton nivel të lartë karbohidratesh, proteinash dhe yndyrnash. Caracat përdoren për të trajtuar një sërë sëmundjesh dhe simptomash si ato të cikleve menstruale me gjakderdhje të rënduar ose të pakët, dhe dhimbjet e barkut. Ato funksionojnë edhe si qetësues për njerëzit që vuajnë nga ulçera peptike, diarea dhe dizenteria. Lëvorja e pemës së caracave është përdorur për të trajtuar problemet me fytin dhe përshpejtuar proçesin e lindjes dhe kuruar. Gjethet e caracave përmbajnë sasi domethënëse antioksidantësh që ngadalësojnë plakjen dhe parandalojnë kancerin.”

Për shumë kohë kam menduar se caraci nuk njihej në botën amerikane. Sepse gjithmonë kam kujtuar se caraci ishte një pemë mesdhetare. Ky konstatim nga ana ime sigurisht që ishte si rrezultat nga padija, por edhe nga mentaliteti shqiptarë që kultivojmë ndër breza sikur vetem ne dhe kërkush tjetër. Gjatë udhëtimeve të mia nëpër Amerikën e Veriut e kam parë caracin aq shumë dhe në vende të ftohta si Michigan apo Illinois, në Mississipi, por edhe tutje përgjatë rrugës për në Kaliforni. Në Amerikë caracin e quajnë common hackberry, që po ta përkthejmë na del “caraci zakonshëm” dhe në latinisht caraci quhet celtis occidentalis. Amerikanët fermerë shkojnë deri aty sa e quajnë “caraci amerikan” aq autokton e mbajnë caracin. Na dolën dhe amerikanët si tironsit, të cilët dikur thonin “nqse je tirons 24 karat ke në oborr ide, carac, ene mon” kështu dhe puna amerikanve që e quajnë “american hackberry” caracin e tyre.

S’qekemi vetëm ne shqiptarët që duam të përvetësojmë gjërat, mbase?!

Çfarë është caraci për amerikanët?
Hackberry është autokton në Amerikën e Veriut nga jugu i Ontarios dhe Quebec, përmes pjesëve të New England, në jug të Karolinës së Veriut (Appalachia), në veriun e Oklahomës dhe në veri të Dakotës së Jugut. Hackberry (caraci i zakonshëm) është një pemë e mesme, 9 deri në 15 metra në lartësi, me një trung të hollë. Në kushtet më të mira në zonën e Luginës së Misisipit, caraci mund të rritet deri në 40 metra. Ka një kokë të bukur të rrumbullakët dhe degë të varura. Caraci preferon tokën e pasur me lagështi, por mund të rritet dhe në kodra me zhavorr ose në rrelieve shkëmbore. Rrënjët janë fibroze dhe rriten me shpejtësi. Mosha maksimale e arritur nga hackberry është ndoshta midis 150 dhe 200 vjet në kushte ideale. Lëkura është ngjyrë kafe e çelët ose gri e argjendtë, e thyer në sipërfaqe në shkallë të trashë dhe ndonjëherë të përafruar me kreshtime; kokrra është shumë e dallueshme. Modeli i lart i lehonisë është edhe më i theksuar në pemët e reja, me kreshtat e parregullta të ngjashme me ato të shkëmbinjve të gjata gjeologjike të formacioneve të rrënuara sedimentare.

Caracat hahen nga një numër zogjsh dhe gjitarësh. Shumica e farave shpërndahen nga kafshët, por disa fara gjithashtu shpërndahen nga uji. Caracat me një madhësi drithërash  janë të ngrënshëm, dhe piqen në fillim të shtatorit. Ndryshe nga shumica e frutave, caracat janë jashtëzakonisht të larta në kalori, karbohidrate dhe proteina, dhe këto kalori janë lehtësisht të tretshme pa patur nevojë për gatim ose përgatitje. Indianët e Amerikës së fisit Omaha i hanin caracat shumë, ndërsa në Dakota i përdornin për tu dhënë shije mishit, i godisnin me gurë për t’i bluar bashk me bërthamën. Fisi Pawnee gjithashtu i grinin caracat me gurë u shtonin pak yndyrë dhe i përzienin me kokrra misri të pjekur. (Përkthyher nga Wikipedia prej meje)

Kush do të mësoi më shumë për caracin nga Departamenti Amerikan i Agrikulturës të klikoi këtu: https://plants.usda.gov/plantguide/pdf/pg_ceoc.pdf

Meqë jemi dhe në tetor ju ftoj të hani caraca këtë sezon vjeshte. Për këdo që është rritur me to do t’i kthehen ndërmend kujtimet e bukura fëminore.

Caraci-Çerçemi (Celtis australis L.)

Një bimë që e meriton vëmendjen tonë

“Dikush sot është ulur në hije, sepse dikush
tjetër shumë kohë më pare e mbolli atë pemë”.
(Warren Buffett)1

Çerçemi dhe fëmijët.

Një nga “punët” tona të moshës fëminore, gjat muajve shtator-nëntor, ishte mbledhja e caracave. Në ditët e pushimit, por edhe gjat ditëve të javës, sa linim çantën me libra, shkonim vrapthi. Në shtëpi kishim një vend ku i grumbullonim për t’i ruajtur deri vonë në prag të vitit ri. Caracët kishin të zotët e tyre por, për të ngrëne e për të mbledhur nuk të ndalonte njeri, mjafton të ishin jashtë rrethimit të shtëpive. Kjo punë vazhdonte deri në mbarim të shkollës 8-vjeçare, ndërsa kur largoheshim nga fshati në shkollën e mesme e kishim të vështirë, pasi ndodhte një herë në dy vjet, caraci ka prodhim të theksuar periodik. I ngazëlloheshim pushimeve të Festave të Nëntorit, në se do të gjenim ende diçka. Ishte një frut që na pëlqente shumë. Më të rriturve kur u falnim ndonjë grusht e përlanin menjëherë, e hanin me shije duke na thënë: “Nuk ngopet bualli me miza”. Frutat e çerçemit nuk kanë shumë tul “ha e pështy” bërthamat, por janë të ëmbëla dhe me një shije e aromë të veçantë. Me lëvoren e drurit, herët në praverë kur në bimë fillonte lëvizja e lëngjeve, bënim një trumpetë që ne i thoshnim “zurna”.



Shpesh frutat e caracëve i hanin disa zogj që në fshat i quanin “galica”. Ato vërsuleshin në tufa të mëdha dhe kur uleshin, caraci nxinte sikur të qe hedhur një shark i zi përsipër, ishin grykëse dhe nuk linin asnjë frut tek bimët që “vizitonin”. Gjahtarët e fshatit na vinin shpesh në ndihmë, gjuanin drejt tyre për ti trembur. Në Itali e Francë caracin e përdorin si bimë grackë, për të mënjanuar nga disa zogj dëmtimet e prodhimit në bimët e tjera bujqësore.
Në rrethin e Gjirokastrës kjo bimë njifet me emërin “çerçem”. Në atë kohë nuk na shkonte në mendje se këto bimë dikush i kishte mbjellë e qe kujdesur për to. Çdo familje pothuajse kishte çerçemat e saj të trashëguar. Mbaj mend se 2-3 çerçeme ishin shumë të mëdhej, diametëri trungut 3-4 m dhe lartësia 25-30 m. Rrënjët që dukeshin ishin të ngulura në tokë si një noçkë gjigande elefanti. Ishin në fundin e jetës tyre ndoshta 500 vjeçare, dhe u thanë gjat viteve 90të të shekullit kaluar.


Caracat që shërbenin për hije në lëminj.

Në pyjet rreth fshatrave këtë bimë nuk e gjen me ritje natyrale apo spontanisht. Gjendet në rrugët e fshatit, ledhet e arave, afër lëminjeve, rreth shtëpive të banimit, në manastire, kisha, teqe, etj. Kjo tregon se caracët në fshatrat tona janë nga faktorë njerëzorë dhe nuk është një bimë vendase. Nga mënyra se si janë mbjellë, të krijohet përshtypja se kjo praktikë është shumë më e lashtë. Të bie ne sy se këto bimë shpesh gjënden dy e nga dy(çift), natyrshëm mund të mendosh se çdo familje ose ndoshta dhe çiftet e rinj dikur u duhej të mbillnin e të kishin çerçemat e tyre. Kjo traditë nuk ka qenë e përhapur vetëm në trevat e jugut. Në Shqipërinë e Mesme thuhet: Tiranasit vendas dalloheshin nga të ardhurit se në kopshtet apo oborret e tyre kishin të mbjellë e të trashëgur bimët e caracëve dhe një pus për ujë.
Caracët shërbenin edhe si një sistem mbështetje për hardhitë. Ashtu si lisi apo vidhi caraci zakonisht ishte i bashkëshoqëruar me një pjergull, sepse kurora e tij lejon mirëritjen e hardhisë. Ndërsa në lisa dhe vidhë gjëndej lloi i rrushit “Debinë” ose “Pulez”, tek caracët më shumë gjëndeshin llojet e ndryshme të rrazakive.

Në krijimtarinë gojore të fshatarëve.

Çerçemi përshkruhet si një bimë fisnike dhe e dashur. Thuhet në një shprehje: “Po ke vapë, ik freskohu në hijen e çerçemit”, tregon se hija e çerçemit është jo vetëm një vend i freskët pushimi por, dhe të qetëson. Në kushte natyrale, pa krasitje, ka një trung të drejtë dhe u bën ballë edhe stuhive më të forta për shkak të sistemit shumë të zhvilluar rrënjor, i cili deperton mirë edhe nëper terrene shkëmbore.
Një këngë shumë të vjetër, e kam harritur të kënduar nga Foto Sotiri, një pinjoll dhe ky nga familja patriote “Sotiri”, që gjithë fshati e thërriste “Basho”. Fshatarëve kur u zë në gojë Bashon e urtë e të mirë, menjëherë u shkon ndërmend “Kënga e Çerçemit” e cila ishte kënga e tij e preferuar në trapeze dhe ziafete, madje dhe mbrëmjeve rreth vatrës me gruan e tij Mica(Eftimi), duke imituar të dy personazhet e pasqyruara në këtë këngë. E këndonte bukur, me pasjon, me një melodi të vaçantë, sa që askush tjetër nuk guxonte ta këndonte, sepse e ndjente që do të turpërohej. Kënga niste ngadalë-ngadalë, sikur dilte nga fundi dheut, transformohej në një këngë të rëndë burrash dhe më pas shpërthente në ritëm vallesh lunxhiote. Nga fëmijëria mbaja mend dy-tre fjalë, falenderoj ata që më ndihmuan për ta risjellë sa më origjinale.
Kjo këngë nga Bashua, ishte kthyer në një këngë lirike në të cilën këngëtari nëpërmjet stilit të kënduarit(melodisë), u përshtatet vargjeve. Origjinën duhet ta ketë nga këngët që quhen “hidh e prit”, këto këngë janë thelbësore në dasmat lunxhiote. Këndohej në ceremonitë e dasmës ose të fejesës, kur krushqit, pala e dhëndrit, kish harritur tek porta e nuses dhe aty kishin dalë për t’i pritur njerëzit e saj.
Këngëtari krushk, në vargun e parë të këngës i drejtohet çerçemit, që mendoj se nënkupton të Zotin e shtëpisë, “O çerçem, çerçem, o Sulejmane”. Ai e krahason çerçemin shekullor rrëzë shtëpisë me minarenë e Xhamisë famëshme Sulejmane në Stamboll ose, pse jo duke i bërë karshillëk asaj, për të shprehur nje revoltë të ndrydhur psikike. Nëpërmjet kësaj metafore, në shkallën sipërore, vë në dukje virtytet dhe fisnikërinë e fisit të nuses, krushkut. Krijuesi anonim i këtyre vargjeve është ndikuar dukshëm nga ngjarjet e bujëshme të kohës, kur Turqia me ngulm kërkonte të islamizonte shqiptarët, tentativa të tilla ka pasur edhe në fshatin Selckë. Fshatarët e Selckës në atë periudhë ishin edhe selicjotë edhe stambollinj.([1]) Ndoshta dhe kënga është sjellë nga Stambolli, se dhe atje i bënin dasmat sipas traditave dhe zakoneve të tyre. Kur orkestrinat popullore ende nuk ishin çfaqur, kjo këngë mund të hidhej dhe valle para portës ose në oborrin e shtëpisë nuses, herë ngadalë e shtruar, dhe herë më shpejt, sipas ritmit të këngës. Kënga duhet të jetë kënduar aty rreth shekujve të XVII-XIX. Ja se çfar thuhet në vargjet e saj:
Kënga e çerçemit
- O çerçem, çerçem,
O Sulejmane! [2]
Foli moj nëne vashësë sate,
Thuaj moj nëne të na bëj kafe,
Kafe me sheqer.
- Foli vetë mor djalë ta bën me një fjalë,
Thuaj vet’ mor bir ta bën më të mirë.
…………………………….
Kemi gjetur edhe një variant tjetër, që duhet të jetë vazhdimi i kësaj kënge, ku thuhet: “O çerçem, çerçem,/ fjalët si mel-hem”. Këngëtari krushk, me sa kuptohet, mbasi ka mare mesazhin nga pala e nuses vazhdon të replikojë duke shpalosur kulturën dhe civilizimin lunxhot, po me këngë duke thënë se fjalët qe u thanë janë si “mel-hem”, ilaç i rrallë për shërimin e plagëve të rënda, …. plagëve të beqarisë.
Një varjant të përafërt të kësaj kënge e kemi gjetur tek libri “Këngë Lunxhote” të autorëve K. Dedi, M. Koçi (Argjiro, 2006), ku në një shënim sqaron se kënga është qëmtuar nga Doc. Irakli Leka në fshatin Selckë në vitin 1950.

1 W. Buffett: Investitor, multibilioner, filantropist dhe bizesmen i sukseshëm Amerikan.
[1] Albanologu Johann Georg von Hahn(1811-1869) në librin e tij “Studime Shqiptare” f. 42-43 , për lunxhotët
shkruan: “ Disa familje në tri fshatra të Lunxhërisë dhe dy fshatra të Rezës janë mjeshtër për ujësjellsat e kanë qenë në Stamboll prej kohësh që nuk mbahen mend, esnafët e tyre për ndërtimin e rrjeteve hidraulike, ndaj gëzojnë privilegje të ndryshme përmes fermanesh perandorake. Lunxheriotët e ushtrojnë zanatin e tyre thuajse pa përjashtim në Stamboll.” dhe vazhdon më poshtë: “…. Epirioti është si rregull njeri mjaft i gjallë dhe i kursyer, ndaj fiton jashtë vendit të tij me lehtësi aq sa të jetojë në njëfarë mirëqenieje. Ndaj dhe në këto fshatra punëtore shikon shumë shtëpi qytetare, ndërsa banorët mbajnë rroba fabrike ngjyra-ngjyra. Tregtarët e këtyre krahinave kanë bërë ndërkohë pasuri të madhe”. (Përktheu Adrian Klosi, Tiranë, 2006)
[2] Sulejmane - Vend i shenjtë në Stamboll ku është ndërtuar Xhamia e famëshme Sulejmane në vitin 1558 nga arkitetkt Sinani me urdher te Sulltan Sulejmanit duke rikostruktuar Kishën e famëshme të Shën Sofisë ndërtuar nga Perandori bizantin Justiniani mbi një Tempull të lashtë të Solomonit.

Etimologji, onomastikë

Caraci në gjuhën shqipe çfaqet me shumë forma dialektore, ndoshta tregon se kjo bimë është sjellë në Shqipëri nga shumë vende, dhe në krahina të ndryshme është sjellë në periudha të ndryshme. Forma më e përhapur dialektore është “carac” përdoret në Shqipërinë e Mesme dhe Veriore, e cila zë vend në gjuhen shqipe të njësuar ose zyrtare. Gjuhëtarët mendojne se kjo fjalë i ka rrënjët në gjuhën shqipe (Çabej, 1989). Ndërsa fjala “çerçem” me sa duket është deformim i fjalës turke “çitlembik”, siç i thonë në këtë gjuhë çerçemit. Në Shqipëri fjala “Çerçem” gjëndet dhe si emëra njerëzish. Në shkrimet e mia përdoren të dy format.
Emri “Celtis”në latinisht derivon nga emëri i një fisi të lashtë evropian në rajonin e Mesdheut dhe është përdorur nga Pliny (23 PK - 79 PK) për një nga bimët që dyshohet se mund të ketë qënë lotusi i lashtë, i përmendur nga Homeri tek “Odisea” , Heredoti ( 490-425 per), dhe Teofrasti( 370-285 per.). Ndërsa “australis” rrjedh nga gjuha latine që do të thote "jugore", kështu mund të pëkthehet në gjuhën shqipe fjalë për fjalë "Keltia jugore”.

Histori, legjenda, mite

Rreth bimës së caracit ka shumë mite e historira të shkruara dhe gojore. Në shumicën e tyre caraci përshkruhet si një bimë mistike. Shkrimet e para për caracin i ndeshim tek “Odisea” e Homerit( shek. IX-VIII PK) kur Odisea me luftëtarët e tij po kthehej nga Troja. Në ditën e dhjetë të udhëtimit nëpër dete era i drejtoi në një ishull që e quajti “Lotofagus” pasi banorët ushqeheshin me frutat e një bime që Homeri e quan “Lotus”. Lotus, kjo mua më kujton fjalën shqip “lot”(fruti çerçemit i ngjan lotit). Supozohet, sepse ka dhe shumë kundërshtime, lotus të jetë bima e çerçemit.[1] Odisea dërgoi disa ushtarë të mirrnin ujë dhe ushqime në ishull, por ata çuditërisht nuk u kthyen, harruan shtëpitë e tyre pasi vendasit i gostitën me frutat e lotusit. Odisea me dhimbje disa prej tyre i la atje. Më pas Heredoti (490-425 per) jep të dhëna se Kepi “Gindanes” ndodhet në Libi, banohej nga lotofagusit të cilët jetonin me frutat e kësaj bime, madje prodhonin dhe një lloj vere. Mendoj se e besueshme do te ishte kjo histori në se luftëtarët e Odisesë do të ishin gostitur nga vendasit me këtë lloj vere. Si njohës i mirë i bimës së çerçemit dhe frutave të tij, është e pa mundur dhe e pa besueshme që ngrënia e frutave të çerçemit të shkakëtonin tek ushtarët e Odiseas atë veprim që përshkruhet nga Homeri.
Theofrasti(370-285pes) në shkrimet e tij e përshkruan bimën e lotusit(çerçemin), dhe sqaron se gjëndet jo vetëm tek lotofagusit, por dhe në kontinet kjo bimë rritet me shumicë. Ushtria e Ophellas kur ishte në marshim drej Kartagjenës u ushqye për disa ditë me frutat e çerçemit. Theofrasti përmend gjithashtu se nga frutat e çerçemit banorët nxjerin dhe një lloj vere.
Çerçemi në fenë Islame është si një metaforë që simbolizon cakun e fundmë të njohurive njerëzore për Zotin ose gjithësinë. Në udhëtimin e Muhamedit natën nga Meka në Jeruzalem, edhe nëpër qiell, aludohet se u pa një bimë gjigande çerçemi, distanca në mes të një dege dhe një tjetëre ishte pesëqind vite-dritë, në çdo fletë të tij u ul një ëngjëll, mbi ballin e tyre ishte shkruar: "Ne jemi banorët e Çerçemit.", "Lavdi qoftë Perëndisë që nuk ka fund.”
Një gojdhënë tjetër Kristjane thote se Luciferi e solli çerçemin nga Parajsa në tokë duke e zvarritur. Shenjat e zvarritjes i tregojnë gjethet të cilat majat e tyre i kanë pak të përdredhura.
Ne vitin 1832 poeti Anglez Alfred Tennyson(1809-1892), i frymëzuar nga një udhëtim në Spanjë në malet Pirinej, ku sigurisht hasi në bimët e çerçemave, shkruajti poemën “The Lotos-Eaters “(Çerçem-Ngrënësit). Në poemë përshkruhet një grup marinarësh të izoluar nga bota në një shtet me banorë çerçem – ngrënës.
Ne disa vende të Evropes si Itali, Francë, Spanjë, etj. bimë çerçemi me moshë qindara-vjeçare janë shpallur monumente historike ose natyrore, ku natyrisht përbëjnë dhe vlera turistike. Një i tillë është çerçemi në komunën Serrastretta, të provincës Catanzaro, Itali. Në vitin 1820, disa patriotë, në kujtim të Revolucionit Napolitan, mbuall në sheshin kryesor duke e quajtur "pema e lirisë." Sot, ështe bërë një pemë me diameter 4,2 m. dhe lartësi 16 m. Konsiderohet “me vlera të jashtëzakonshme historike”, e mbrohet nga ligji.
Në Shqipëri kemi gjetur si bimë Monument Natyror të mbrojtur Caraca e Vrithit në Malësisnë Madhe të Prefekturës Shkodrës.

Origjina dhe përhapja

Caraci(Celtis australis L.), gjëndet rreth Detit Mesdhe, në brigjet jugore te Evropës dhe në veriun e Afrikës si bimë spontane dhe e kultivuar. Origjina e tij sot është shumë e diskutuar dhe e pa njohur ende mirë. Studjuesit, me që është kultivuar për një kohë të gjatë, e konsiderojnë vendas në: Ballkan, Itali, Spanjë, Francë, Turqi, Pakistan, Indi dhe në veriun e Afrikës.


Përhapja e caracit në hapësinën evropjane

Ka të dhëna se në Evropë mund të ketë ardhur nga Azia e Mesme gjat Perandorisë Bizantine. Në faqen perëndimore të Himalajeve gjëndet në pyje natyrale, por jo të përzier. Kohët e fundit studimet kanë hedhur dritë se në gadishullin Iberik mund të jetë edhe vendas. Në Shqipëri, ose ne Siujdhesën e Ballkanit, nisur nga përhapja e bimëve të tjera duhet të ketë hyrë pak më parë
Në Kontinentin Amerikan gjëndet në Kaliforni dhe Argjentinë i sjellë nga evropianët.
Gjinia Celtis përmban rreth 20 specie te shpërndara në gjithë botën. Në Shqipëri sipas Prof. M. Demirit gjëndet dhe një specie tjetër buzë Liqenit Prespës, i quajtur caraci kaukazian(C. caucasica L.), me gjethe në formë rombike dhe frutat me ngjyrë të kuqëremtë në kafe. Kjo specje është e rrezikuar, Ministria e Mjedisit ka hartuar nje program për mbrojtjen e tij.

[1] Janë veçuar disa bimë për të përcaktuar atë çka Homeri ka qujtur “lotus” , duke u bazuar në greqishten e vjetër si dhe disa karakteristika të tjera. Janë 4-5 bimë të mundëshme: si çerçemi ( Celtis), hidja/xinxifja (Ziziphus sp.) , maria/koçimaria(Erika sp.) etj. Flitet më shumë për çerçemin pasi këtë bimë Heredoti, Dioscorides dhe Theophrastus e kanë përshkruar me frut të ëmbël, të shijshëm dhe të shëndetshëm.

Dobitë e Çerçemit.

Çerçemi është një bimë që me gjelbërimin e tij të zgjatur i jep bukuri e freski mjediseve të banuara rurale malore dhe jo rrallë edhe në ato urbane. Rritet e i përshtatet mirë kushteve në toka të thata e shkëmbore, buzë rrugëve, anës gardheve, në ledhet e arave afër fshatit, etj. Me hijen e tij krijon një freski ajrore dhe mjedis komod çlodhës. Pushimi gjat orëve të nxehta të ditës nën hijen e tij, të ripërtrijnë forcat për punë. Konsiderohet i efektshëm se ka një jetë shumë të gjatë, papo, ka dhe rritje të shpejtë në vitet e para të jetës së tij. Eshtë çfaqur durues ndaj të ftohtit dhe ngricave. Rrënjët e çerçemit kanë veti depërtuese e shkatëruese në mjedise shkëmbore. Nuk është i përshtatshëm në rrugët me tortuare e të asfaltuara. Rrënjët e tij frenojnë erozionin si dhe janë ujëmbajtëse e krijojnë një mjedis tokësor të lagët e të freskët. Në oborret e shtëpive caracët i bëjnë ballë çfardo stuhie dhe pakësojnë veprimin e tyre shkatërues në banesat.
Tjetër, duhet që fshatarët të nxiten për mbjelljen e tyre në rrugët, arat dhe vendet publike të fshatit. Për një fshat evropjan, të kulturuar, joshës e turistik duhet të krijohen mjedise çlodhëse duke mbjellë disa çerçeme diku, për t’i çfrytëzuar për festa, kampingje e grumbullime të njerëzve gjat muajve të nxehtë të verës. Të parët tanë këto kampigje i bënin nëpër Manastire, Kisha, Vakëfe apo Teqe, ato u shkatëruan pothuajse totalisht gjat monizmit, duhet ti zëvendësojmë me forma të tilla. Kjo do të ndikojë sado pak edhe në krijimin e një mjedisi ajëror e tokësor të freskët, qetësues e të shëndetshëm. Kohët e fundit në fshatra për gjelbërim po mbillen akacie, mendoj se akaciet nuk kanë ndonjë përparësi në çdo drejtim ndaj çerçemit, e kundërta ndodh.



Gjithashtu çerçemi është një bimë që i duron ndotjet e ajrit dhe të tokës, mund të praktikohet mbjellja e tij edhe në parqet e zonave industriale të qyteteve ku ndotja e tokës apo e ajrit është e madhe. Të parët tanë nuk i kanë pasur këto probleme që kanë dalë sot në sipërfaqe për njerëzimin si: ndotjet ajërit e të tokës, “efekti serë” , “vrima e ozonit”, etj., ata kanë menduar për krijimin në qytezat ku banonin një mjedis komod jetësor e çlodhës, gjë e cila sot paraqitet e nevojëshme, e domosdoshme se kurrë më.

Caraci shkon mirë dhe bashkëjeton me hardhinë. Ai, ashtu si dhe lisi, lejon mirë-rritjen dhe zhvillimin e saj në kurorën e tij. Zakonisht çdo çerçem e kishte një pjergull të cilat prodhonin 30-100 kg. rrush. Banorët e hershëm, arbërit, pjergullat në çerçema i mbillnin kryesisht të lloit rrazaki që piqej von, fund shtatori-tetor( në vite të ngrohëta dhe nëntor), pasi ato ishin cipë trashë dhe nuk dëmtoheshin, si dhe për të zgjatur periudhen e prodhimit të rrushit për ngrënie, ndoshta edhe për të prodhuar së toku verë ose raki.


Një carac së toku me hardhi

Në lashtësi ka të dhëna se nga frutat e caracit prodhohej verë që konsumohej brenda 6-muajve sepse nuk mund të ruhej gjat. Në literaturën bashkëkohore nuk kemi gjetur një kombinim të tillë për prodhimin e verërave. Një verë me emërin e çerçemit(Celtis australis) është e sukseshëme në Francë por, prodhuesi saj deklaron se këte emër ja ka vendosur vetëm se e admiron këtë bimë!!? Gjithashtu në Spanjë tregëtohet një lloj vere e sukseshëme “Almez” qe do të thotë “Carac”. Mos ndoshta frutat e caracëve në sasira të pakta i japin verës ose rakisë aromën e mahnitëshme të tyre? Të jetë vallë kjo një nga sekretet e prodhimit të verërave të mira?!



Druri i çerçemit gjen përdorim të gjithanshëm, ndonjëherë bëhet i pa zëvendësueshëm me që ka veti të harkohet lehtësisht pa u thyer. Kështu ka gjetur përdorim në bërjen e rrethit për të vendosur zilkat, zilet dhe këmborët në bagëtitë e imta, për të bërë samarët e kafshëve të ngarkesës, tevliqet, cfurqe(tërkulë), lopata që përdoreshin në lëminj për të hedhur në erë grurin, në instrumentat muzikorë rrethet e dajreve, fërliçin që rrihet qumështi për të nxjerë gjalpët, etj. Një përdorim të gjerë druri i çerçemit gjen për bërjen e kadeve, bucelave, vozave, plloskave, etj. Druri çerçemit mund të punohet lehtësisht ne torno. Çerçemi nuk shquhet si dru
zjarri i mirë, por mund të përdoret edhe për këtë qëllim. Në Itali caracët i krasitin për të prodhuar thupra për prodhime të ndryshme artizanale. Kjo praktikë e munguar tek ne duhet vlerësuar. Lëvorja e tij ka gjetur përdorim për të ngjyer rrobet e leshta në ngjyrë të verdhë.
Gjethet e çerçemit pëlqehen nga të gjitha kategoritë e bagëtive. Gjat verës ai është ushqimi kryesor për kecret e shelegët, që nuk janë akoma të aftë për të dalë në kullotë, me një çfrytëzim racjonal bëhet një burim i mirë ushqimi për to, fitohet me lehtësi brenda fshatit. Gjethet e çerçemit nuk mund që të ruhen për bagëtinë si zaire, gjethe e thatë për dimërim. Lulet vizitohen edhe nga bletët.

Frutat çerçemit në kushte natyrale janë shumë të shijshëm e me dobi mjekësore, me to në fshat bëhej dhe pekmez. Studimet e kohëve të fundit tregojnë se në frutin e çerçemit ndodhen përbërës etanolikë që kanë veprim të fuqishëm antimikrobik ku perfshihen dhe Pseudomonas auroginosa dhe Escherichia coli që jane nga bakteriet më rezistente. Frutat e çerçemit mund të tregëtohen per t’u ngrënë të freskëta me ndonjë përpunim(amballazhim) të thjeshtë, e të bëhen burim i mirë fitimi për fëmijët, njerëzit e pa punë ose me aftësi të kufizuara në fshat. Frutat e caracëve mund të bëhen dhe atraktive për turistat nga veriu Evropës. Me frutat çerçemit në kushtet shtëpijake, por dhe nga industria ushqimore, mund të prodhohen pije të ndryshme aromatike, kokteje të ndryshme komercjalë, ose verë e raki.

Veçoritë botanike dhe biologjike

Çerçemi është një bimë që jeton gjatë, 600-700 vjet, i zonës Sub-Tropikale. Diametri trungut harrin në 4m. e më shumë, lartësia e kurorës 25-30 m. Gjëndet nga Ultësira Bregdetare deri në lartësitë 800-900 m. Rrënjët në fillim të jetës së tij zhvillohen në thellësi më pas zhvillohen në sipërfaqen e tokës dhe kanë aftësi depërtuese e shkatëruese në mjedise shkëmbore. Gjat 100-120 vjetëve të para të jetës së tij ka një rritje të shpejtë(61-76 cm në sezon), pas kësaj periudhe ka rritje të ngadaltë. Përshtatet mirë në toka të thata e shkëmbore dhe i rreziston mirë të ftohtave dhe ngricave të dimërit(-23oC), parapëlqen tokat me mbeturina organike

Fletët rrëzohen në muajin dhjetor dhe çfaqen në muain mars-prill së bashku me lulet. Gjethet kanë formë vezake me majë të mprehtë, të dhëmbëzuara dhe me qime. Lulja është e vogël hermafrodite(biseksuale), pjalmëzimi kryhet me anë të erës. Fruti i vogël në fillim jeshil pastaj ngjyrë të verdhë dhe kur piqet mer ngjyrë të zezë. Fruti piqet në muain tetor-nëntor. Ka prodhim të theksuar periodik, frutifikon një herë në dy vjet. Zogjtë dhe kafshët janë shpërndaresit e farës së tij në mbirjet natyrale.

Veçoritë agroteknike

Kërkon toka të kulluara, me ph. neutral anon nga baziku, nuk ritet në hije. Çerçemi shtohet me farë. Mbjellja në fidanishtet bëhet në pranverë dhe për 2-3 vjet përgatitet fidani. Mbjellja në vendin e përhershëm bëhet në muain dhjetor me gropa dhe plehera si të gjithë dru-frutorët e tjerë. Gjat viteve të parë të jetës tij bëhet kujdes për dëmtimet nga bagëtia dhe kafshët e egra. Mirë është të bëhen vetullore rreth trungut, si tek ulliri, veçanërisht kur kemi së toku dhe hardhi. Aty mund të behen dhe plehërimet me plehëra organike, etj. Çerçemit mund ti bëhen krasitje, ose prerje degësh për ta mbajtur kurorën e tij të mbledhur e të bukur.

Përgatiti:
K. Mosko
Tetor, 2011

Literatura:
1. “Flora eskursioniste e Shqipërisë” M. Demiri, Tiranë - 1981
2. “Bimët e Egra të Dobishme e të Dëmshme të Vendit Tonë” M. Demiri, Tiranë - 1979.
3. “The Odyssey” Homer, translated by Robert Fitzgerald, New York - 1998
4. USADA – Ntatural Resuerces Conservation Service - 2011
5. “Encyclopedia of Trees and Shrubs of the World” : An Essential Guide To Trees and Shrubs of the World (Mobi Reference)
6. World Agroforestry Center- International Center For Resarch in Agroforestry - 2011
7. “Wild Plants of Malta” - MaltaWildPlants.com- 2011 - by Stephen Mifsud
8. “Celtis Australis (bagolaro comune)” ARPAC – Laboratorio Biomonitoraggio Aria – Dipartimento Provinciale di Napoli
9. Celtis australis - Wikipedia, the free encyclopedia- 2011
10. “ Lista e Monomenteve Natyrore të Shqipërisë” – Vendim i KM dat. 28/12/2002
11. “Plants of A Future” - 2011 ( Faqe në internet)
12. “ Lote Tree in Quran” - 2011 (Wikipedia)
13. “Këngë Lunxhote” K. Dedi, M. Koçi – Gjirokaster, 2006
14. Albanesische studien, von dr. Jur. Johann Georg von Hahn ... Nebst einer karte und andern artistischen beilagen. Hahn, J. G. von (Johann Georg), 1811-1869., Martin, J. E. August, 1822-1892. Jena: F. Mauko, 1854.
15. “Fatty Acid Composition and Antimicrobial Activity of Celtis australis L. Fruits” Jurnal of scientific Research, R. Badoni et al, Uttarakhand-India, 2010.


Burimi: kliko