"Filozofia politike e çështjes shqiptare", U. Hoti

INDIVIDI DHE PROCESI POLITIK

(Ligjëratë e mbajtur para studentëve të vitit të IV të degëve: Histori dhe Filozofi-sociologji, të Fakultetit Filozofik në Prishtinë, e shkëputur nga një seri ligjëratash me titull: "Për çfarë sociologjie politike në Republikën e Kosovës jemi", më 17.IV.1992, në lokalet e shkollës fillore "Zenel Hajdini" në Prishtinë.)

Kolege dhe kolegë të nderuar!

Para afro njëmbëdhjetë vjetëve (ky gjysmë viti që ka mbetur nuk do të mjaftonte për një stabilizim elementar edhe sikur të ishin rrethanat jetësore normale), pra, para gati njëmbëdhjetë vjetëve, në po këtë fakultet, në po këtë degë dhe po në vitin e IV, pikërisht më 21 nëntor të vitit 1981 isha i detyruar ta ndërprisja serinë e ligjëratave me titull "Raporti midis interesit klasor dhe atij kombëtar" që e zhvilloja para moshatarëve tuaj, por jo edhe në lokalet e njëjta. Qëllimi kishte qenë që kolegët tuaj të asaj kohe të njiheshin me natyrën dhe me karakterin e interesave të njërës dhe dhe të kategorisë tjetër, d.m.th. të klasës dhe të kombit, si dhe me mënyrën e artikulimit dhe të realizimit të tyre. Kisha qenë i pakënaqur me njohuritë intelektuale që sundonin në Kosovë për kategorinë e fundit (kombi) dhe në interpretimin e shtangur, dogmatik dhe të shtrembëruar të kategorisë së parë (klasës). Atëbotë, në gjysmën e dytë të viteve shtatëdhjetë, në Fakultetin Juridik, Drejtimi Juridik Ndërkombëtar, e ligjëroja shkencën mbi Marrëdhëniet Ndërkombëtare Politike (viti III) dhe Politikën e Jashtme të Jugosllavisë (Viti IV). Të njëjtën gjë e bëja edhe në qendrën e atëhershme krahinore për arsimin marksist "Eduard Kardel" në Prishtinë. Ndërkaq, si Sekretar i Sekretariatit për Marrëdhënie me Botën e Jashtme, me përkushtim të plotë iu kisha rrekur punës për vënien e themeleve të shtetësisë së Kosovës. Gjatë kësaj pune, por edhe si anëtar i forumeve të ndryshme të këtij lëmi në të gjitha nivelet (krahinor, republikan, federativ) kisha hasur në vështirësi të ndryshme dhe kisha vëne re mangësi të theksuara, jo vetëm në zbatimin praktik të interesave të sipërpërmendura të klasës dhe të kombit, por edhe në artikulimin dhe në shpjegimin teorik, veçanërisht të interesave të kategorisë së fundit. E dija se këto mangësi nuk ishin vetëm refleksion i situatës së brendshme por edhe i ndërlidhjes me rrethana të jashtme. I specializuar për Marrëdhëniet Ndërkombëtare Politike e Ekonomike, kisha vendosur të hulumtoja reflektimin e interesave të fuqive të mëdha në një pikë neuralgjike siç ishte Ballkani, dhe doja të mbroja disertacionin e doktoranturës pikërisht rreth mundësive reale të shqiptarëve për të lozur ndonjë rol më aktiv politik, si brenda ashtu edhe jashtë Jugosllavisë, në dobi të interesave të tyre kombëtare. Për këtë shkak, në atë kohë, së bashku me dy tre kolegë të tjerë, kisha qenë iniciator i organizimit të bisedave tematike në baza interdisiplinare shkencore me të cilat synohej si shquarja e talenteve të reja në fusha të ndryshme të shkencës ashtu dhe avansimi i një mendimi të ri politik që do t'i çante rrugët për zhvillimin e shpejtuar të Kosovës. Besoja sinqerisht se ngecja në zhvillim kishte qenë njëri nga shkaktarët kryesorë të ngecjes në të gjitha drejtimet dhe pasi që kisha pasur rastin ta njihja konkretisht një pjesë të mirë të botës së cilivizuar duke e përcjellur njëkohësisht literaturën politike në 4 gjuhë (dy prej të cilave botërore) që nga mosha njëzet-vjeçare vazhdimisht kam qenë i tmerruar me

shkallën e ulët të zhvillimit tonë dhe sidomos me tempon tejet të ngadalëshme të kapërcimit të kësaj gjendjeje. Meqenëse zhvillimi është njëri nga interesat vitale me rëndësi kapitale për çdo komb, ishte e natyrshme që të gjitha këto, dhe veçanërisht seria e ligjëratave me titull "Raporti midis interesave të klasës dhe të kombit" të kishte zgjuar interesimin jo vetëm të studentëve por edhe të politikës në të gjitha nivelet. Ishte ajo një kohë kur tema të tilla të vogla shkaktonin telashe të mëdha, ashtu siç, në realitet, edhe më shkaktuan. Policisë i ishte dashur që në planin praktik ta përcillte aktivitetin tim në tri drejtime: a) në drejtim të aftësimit politiko-shtetëror të Kosovës. Politika e jashtme është njëra ndër tri shtyllat e shtetësisë së çdo shteti (dy të tjerat janë Armata dhe Judikatura) dhe pavarësisht nga fakti që aftësimin organizativ dhe aktivitetet e tilla ne i shihnim në kuadër të marrëdhënieve me botën e jashtme, ishte fare pak e besueshme se ato nuk do të çonin në një politikë të jashtme autoktone, që ishte njëri ndër themelet më të rëndësishme të shtetësisë së shtetit. Kosova nuk definohej si shtet por vetëm si autonomi me ingjerenca federale (element konstituiv i federatës) mirëpo ne këto "ingjerenca federale" dëshironim t'i shihnim gjithëkund, po sidomos në politikën e jashtme. Po qe se politika e jashtme ishte unike për tërë vendin dhe kishte parime të njëjta për të gjithë, sikurse thuhej, nuk kishte ndonjë arsye që midis asaj (Kosovës) dhe federatës të ekzistonte ndonjë ndërmjetësues. Në nivelet më të larta politike, në mënyrë të heshtur pranohej se nuk ishte bash ashtu: se kishte diferenca në interesimin e republikave të caktuara për të zhvilluar raporte dhe marrëdhënie të caktuara me shtete të ndryshme ose me regjione të caktuara të botës, por edhe ne nuk e mohonim një gjë të tillë. Edhe ne kishim interesa të caktuara me vende dhe regjione të ndryshme. Ashtu si do të vendosej për të gjithë duhej të vendosej edhe për ne. Këto teza, natyrisht, përkundrejt rezistencës së caktuar të disa qarqeve politike të Serbisë, gati u pranuan në tërësi dhe u sankcionuan me Kushtetutën e vitit 1974; b) sankcionimi i tyre do të thoshte barazim me republikat në Jugosllavi dhe ky barazim nga kjo fushë gati u arrit (përveç në dhënien e shtetësisë qytetarëve të Kosovës të mërguar në botën e jashtme, gjë për të cilën strukturat politike të Krahinës së atëhershme luftonin me strukturat e Serbisë). Një gjë e tillë e presupozonte luftën për aftësimin organizativ të Kosovës në këtë drejtim dhe gjatë kësaj periode kjo gjë pothuajse u realizua në tërësi; c) në drejtim të hapjes politike të Kosovës me Botën, veçanërisht me Shqipërinë e atëhershme enveriste, e cila qëndronte në raporte të prishura ideologjike me titizmin jugosllav. Duke menduar mbi tezën e përmbajtur në shkrimet e sotme të shtypit në gjuhën shqipe lidhur me atë se titizmi jugosllav dhe enverizmi i Shqipërisë ndodheshin në marrëveshje të fshehur përkitazi me Kosovën, mund të konstatohet se kjo ishte arësye kyçe e raporteve të prishura politike midis tyre. Megjithatë, kjo çështje ndihej si e pazgjidhur, por nuk kishte forcë për inicimin e zgjidhjes së saj konkrete.

Policia gjithashtu e kishte përcjellë aktivitetin tim edhe në dy drejtime tjera teoriko-shkencore: d) e kishte bërë analizën e shkrimeve të mia të kësaj kohe të botuar në «Rilindja», «Medjunarodna Politika», «Përparimi», «Zëri i Rinisë» dhe në botimet e veçanta shkencore; si dhe punën time në Universitetin e Kosovës në Prishtinë dhe në atë të Harvardit në Amerikë, ku gjatë vitit shkollor 1977/78 kisha qëndruar për specializimin e theksuar më herët. Në kuadër të temës, natyrisht se isha interesuar për statusin e mundshëm të Kosovës në të ardhmen, dhe për këtë qëllim nuk kisha përtuar të zhvilloja biseda jo-formale me zyrtarë të administratës amerikane, me ekspertë dhe me teorikë të ndryshëm të atjehit. Me disa prej tyre, që ishin të moshës së afërt, si me Steven Larabee dhe Jeramy Israel, që të dy në dijeni të plotë mbi problemet në Ballkan, ishim zënë edhe miq të profesionit. Na ndanin kahjet e mundshme për zgjidhjen e problemit të Kosovës dhe të çështjes shqiptare. Amerikanët nuk e kuptonin dot se çështja shqiptare vështirë mund të konsiderohej si e zgjidhur në kuadër të interesave sllave.
Në artikullin "Gishti i trashë i Vëllait të Madh" dhe në tekstin e diskutimit tim në Fakultetin Filozofik të botuar në "Alternativa"-5, 1990, kam treguar mbi esencën e akuzave të policisë dhe të dënimit tim si dënim ilegal i një aktiviteti legal të një individi, por në të vërtetë, hetimet

tetë-muajshe në polici, që u zhilluan rreth 5 drejtimeve të përmendura, nuk ishin gjë tjetër veçse një dialog i mundimshëm, herë- herë me dorëza, dhe në shumicën e rasteve pa to, rreth argumenteve, nivelit intelektual-teorik dhe synimeve politike të Kosovës në tërësi. Kisha qenë plotësisht i vetëdijshëm se nuk e kisha bërë asnjë vepër penale, as sipas ligjeve të atëhershme, dhe në funksion të njërit nga kreatorët me rëndësi të politikës në nivele të ndryshme, nuk e kisha pritur burgosjen time. Për veprën politike prisja dënim politik dhe jo penal. Për këtë shkak, pavarësisht nga çmimi që duhej të paguaja për vepër të pabërë penale, kisha vendosur t'i mbroja gjer në fund qëndrimet e mia. Dhe i mbrojta. Konsekuencat e këtij vendimi po i bart akoma edhe sot, pas njëmbëdhjetë viteve, por nuk u pendova ndonjëherë dhe nuk e kam ndërmend të pendohem asnjëherë. "Dorëzat" u hoqën qëmoti; dialogu mbi Republikën përfundoi me aprovimin në Kaçanik të Kushtetutës së Republikës në Shtator të vitit 1991, por "dialogu" akoma nuk ka përfunduar as për sa i përket konstituimit të saj të plotë; as për sa i përket jetësimit të saj dhe as për sa i përket përmbajtjes së saj të ardhshme (demokratike).

Sociologjia Politike ka karakter pragmatik në dobi të shoqërisë. Meqenëse është ashtu, dhe meqenëse më tepër se çdo shkencë tjetër e hulumton lëndën e vet nga rrjedhat e padukshme të ujit nën akullin politik, pastaj meqenëse duke e ligjëruar këtë lëndë u burgosa në vitin 1981 për ta ndërprerë kështu serinë e ligjëratave me titull: "Raporti midis interesit të klasës dhe të kombit", dhe meqenëse në ndërkohë ngjau shumëçka, u trazuan shumë ujëra, u shua shumëçka e vjetër dhe u lind shumëçka e re, atëherë është e udhës të vazhdojmë aty ku mbetëm para njëmbëdhjetë vitesh. Dhe, si atëherë, ashtu edhe sot do t'a hulumtojmë lëndën e Sociologjisë Politike. Së bashku do t'i shqyrtojmë ato çështje dhe ato tema që do t'i konsiderojmë të dobishme për Republikën e Kosovës. Natyrisht që do të mbështetemi në rezultatet e arritura të shkencës; do ta vëmë re kontekstin e ndryshuar politik të kohës, por as e para dhe as e dyta nuk do të na obligojnë që ta injorojmë realitetin e dhënë dhe nevojat aktuale që i shtron koha. Dhe si atëherë, ashtu edhe sot, nuk do të kemi konsiderata ndaj konsekuencave të mundshme nëse do të paraqiten si të tilla, sepse do të udhëhiqemi me mendimin se për atë nga e cila do të ketë dobi një shoqëri e tërë vlen të rrezikohet konformiteti individual. Është rrezikuar konformiteti i një shoqërie të tërë dhe do të ishte absurde të pretendonim se nuk është ashtu, se nuk po ngjet asgjë. Është duke ngjarë shumëçka dhe pa një logjikë të këtillë nuk mund të ketë kurrfarë avancimi të proceseve politike shoqërore. Po qe se individi arrin të identifikohet me idenë që tërheq përpara, me proceset që lëvizin gjithnjë, në kohën që mishërohet me të, me atë që mezi duket dhe që fshihet prapa perdes së kohës në jetën e përditshme, atëherë normat standarde me të cilat njerëzit jetojnë e humbin vlerën e tyre. Në vend të tyre krijohen norma të reja që i kapërcejnë kufijtë e zakonshëm të kohës dhe standardet e instaluara të historisë. Individi mund t'a ndjejë çastin kur ka ngjarë një gjë e tillë, atë zero-çastin e ngjarjes. Gjatë një procesi politik mund të ketë disa zero-çaste të këtilla. Ato mund të jenë të dhembshme, aq të dhembshme saqë çdo gjë tjetër e humb vlerën e vet të zakonshme, dhe vetë natyra e dhembjes mund të jetë fare e pakapshme nga mendja. Ndoshta në zero-çaste të këtilla vepron instinkti, ndoshta përvoja e akumuluar mentale dhe empirike apo ndoshta perceptimi subkoshient i ligjeve të natyrës dhe të shoqërisë. Për të tjerët kjo nuk është me rëndësi. Ata nuk e dijnë se ç'po ngjet dhe i shohin vetëm reaksionet e jashtme, të cilat doemos duhet t'i përgjigjen kërkesave të çastit dhe orientimit të kohës. Kështu koha, e cila perceptohet si ndërrim sukcesiv i çasteve, prej zero-çastit duket se është vetëm një vazhdimësi e njëtrajtshme e synimeve të përmbajtura në ngjarjet e mëparshme. Pastaj çdo gjë e merr formën e vet të zakonshme, sikur të mos kish pasur dhembje fare, ndonëse gjurma e zero-çastit doemos mbetet në ndonjë pikë të fizionomisë së individit, në ndonjë rrudhë të ballit apo në ndonjë qime të thinjur të flokëve. Lidhur me reaksionet e mëvonshme të këtij zero-çasti, Hegeli do të thoshte: "....se vetëm bota

jonë fizike, dhe për aq më tepër, bota e qëllimeve dhe të interesave tona shpirtërore, mbështetet pikërisht mbi këtë kërkesë: që ajo e cila para së gjithash ekziston vetëm si

subjektive dhe e brendshme të realizohet në objektivitet, kështu që vetëm te kjo qenje plotësisht e përcaktuar të ndihemi të kënaqur". Mirëpo Hegeli është një idealist. Ka plotësisht të drejtë përsa i përket anës subjektive, ndjenjave individuale, të cilat shfaqen me avancimin dhe me kapërcimin e realitetit të dhënë, d.m.th., të një realiteti të caktuar. Vetëm se ai nuk ka të drejtë kur botën e qëllimeve dhe të interesave tona shpirtërore e lidh vetëm me subjektin dhe e nxjerr nga ideja absolute dhe kur realiteti objektiv atij i shërben vetëm si terren për realizimin e idesë. Filozofët u përpoqën tepër shumë të përcaktonin se cila ishte e para - ideja apo realiteti. Disa i barazuan që të dyja dhe i lidhën ndër vete, por diskutimi me këtë nuk përfundoi. Akoma edhe sot është duke vazhduar dhe pa dyshim se do të vazhdojë paralelisht me përparimin e shkencës dhe me akumulimin e rezultateve të saj. Mënyra e formimit të botës sonë të brendshme fizike dhe të botës sonë shpirtërore për ne është më me pak rëndësi. Atë e shpjeguan dhe e shpjegojnë të tjerët. Ne do të kënaqemi me konstatimin se bota e tillë formohet në kontakt të vazhdueshëm me realitetin e dhënë objektiv. Nuk do të mërzitemi nëse do të na cilësojnë si materialist, sikur që nuk do të mërziteshim po të na cilësonin edhe si idealist. Për ne është me rëndësi të konstatojmë se realiteti i dhënë objektiv i Kosovës së atëhershme jo vetëm se ishte i mangët, por kurrsesi nuk arrinte ta harmonizonte qëllimin me tempon e ecjes; dëshirën me mundësitë; realitetin me ëndrrën. A ishte vallë viti 1981, (të cilin do t'a konsiderojmë si një zero-çast), bashkë me ngjarjet e atij viti vetëm rezultat i kësaj dis-harmonie midis ëndrrës dhe realitetit; i jazit që thellohej midis objektivave të zhvillimit dhe vetëzhvillimit, apo kishte edhe diç tjetër? A mundet që ngjarjet e atij viti të konsiderohen vërtetë si një zero-çast i historisë? A ishin ato ngjarje vetëm një hallkë e rëndomtë e vargut të proceseve historike apo një hallkë e parëndomtë? A ishte një ndodhi e veçuar nga bota apo një pjesë e botës? Dhe, më në fund, ajo që është jashtëzakonisht me rëndësi për ne, a thua Republika e Kosovës duhet të ngritet mbi parimin e kontinuitetit apo të ndërprerjes me të kaluarën? Çfarë është më e dobishme dhe më e mundshme për të ardhmen? Në ligjëratat nga Sociologjia Politike ne së bashku do t'i hulumtojmë përgjigjet në shumë pyetje të ngjashme, por hë për hë duhet akoma t'a thellojmë analizën e raportit midis individit dhe procesit politik. Në qoftë se akordohemi me botëkuptimin e Hegelit mbi subjektin si "diçka totale, dhe jo vetëm si diçka të brendshme...por edhe realizimin e asaj të brendshmes në të jashtmen dhe në të", atëherë është e natyrshme që akceptimi mental i mangësive të realitetit të shkaktojë shqetësim. Dhe shkalla e shqetësimit rritet paralelisht me kuptimin e shkaqeve të ngecjes; ajo është për aq më e madhe sa është i thellë kuptimi i mangësive të realitetit dhe ndodhet në raport të zhdrejtë me kapacitetet intelektuale të kapërcimit të shkaqeve të plota të këtyre mangësive. Ndoshta kjo ndjenjë e fuqishme e manifestuar si shqetësim, si diçka negative për realitetin e mangët, e shtyn individin të veprojë. Efektin shoqëror të këtij veprimi e masin të tjerët dhe masa gjithmonë i përshtatet nevojave të kohës. Mirëpo rezultatet e përgjithshme shoqërore dhe politike mund të shihen edhe vetë. Po qe se individi mbetet në harmoni me ndryshimet pozitive të proceseve politike dhe shoqërore të kohës; po qe se me veprimet e veta i ndihmon avancimit të tyre dhe, duke i arsyetuar ato teorikisht i ndihmon kristalizimit dhe përcaktimit të tyre, kjo doemos do të mbetet vepra e tij që do të ndikojë edhe në kahjen e zhvillimit të tyre: "Jeta kalon në negacion dhe në dhembjen e vet..., -do të thoshte Hegeli, - dhe vetëm në saje të zhdukjes së kundërshtive dhe të kundërthënieve është për vete afirmative. Natyrisht, nëse ajo ngec në vetë kundërthënien, pa e zgjidhur dot atë, atëherë për shkak të kësaj kundërthënieje ajo rrënohet" (G.W.F. Hegel, Estetika I, Beograd, 1975, f. 98). Mirëpo ne nuk do të pajtohemi me këtë natyrisht dhe nuk mund t'a lejojmë rrënimin e jetës. Përmes ligjërimit nga Sociologjia Politike do të luftohet për zgjidhjen e kundërthënieve dhe të kundërshtive. Nuk ekziston asnjë arsye me peshë që të mos fitohet kjo luftë. Ndoshta do të humbet ndonjë betejë, por lufta doemos do të fitohet, sepse kurrnjëherë nuk do të pajtohemi me rrënimin e jetës, bile edhe në qoftë se do të jemi të detyruar që t'a humbim atë.

Kolege dhe kolegë të nderuar,

Në thellimin e mëtejshëm të analizës së raportit midis individit dhe procesit politik qëllimisht akoma nuk jemi duke bërë përcaktime e as definime të qarta. Sociologjia Politike në kohën moderne zatën filloi me analizën e raportit individ-shtet ("Princi" i Machiavellit për herë të parë u botua më 1514), ose të raportit elitë-shoqëri. Vilfredo Pareto, p.sh., librin e tij "Forma ed equilibrio sociale" (Forma dhe ekuilibri shoqëror), për herë të parë e botoi nga nga fillimi i këtij shekulli (1904). Ndërkaq, Gaetano Moska, librin e tij "Teorica dei governi e governo parlamentare" (Teoria e qeverisjes dhe qeverisja parlamentare) e botoi edhe më herët, me 1884, dhe pastaj, më 1923, librin "Elementi di scienza politica" (Elementet e shkencës politke). Koha (fundi i shekullit XIX) dhe vendi (Itali) kanë mjaft rëndësi, sepse preokopimet e autorëve me termat në fjalë i tregojnë çrregullimet në funksionimin e demokracisë në një vend ku zhvillimi industrial ishte i vonshëm. Mirëpo ne akoma do të ndalemi te raporti individ- shoqëri ndër ne në Kosovë dhe ndër shqiptarët në përgjithësi, jo vetëm sepse ky raport ndër ne akoma është i gjallë dhe proceset janë akoma të papërfunduara, por sepse përmes individëve të caktuar është bërë orientimi i tyre drejt demokracisë. Në artikullin "Bëje ose vdis!" (Fjala, shkurt 1992), është përshkruar një moment i kërcimit kualitativ të procesit në drejtim të dialogut dhe të demokracisë. Përderisa përcaktimi për drejtimin demokratik të zhvillimit të procesit politik ishte i hershëm dhe ishte rezultat i njohurive mbi mangësitë e socializmit në përgjithësi, kapërcimi cilësor në proces ishte edhe rezultat i ndeshjes së vullnetit me realitetin; i konfrontimit të shpirtit me çelikun; i barazimit të jetës me vdekjen. Individi në këtë rast e kishte bërë shquarjen e çastit dhe të racionales brenda atij çasti. Me ca fjali tejet të shkurtëra, në një atmosferë tejet epike siç ishte cermoniali i varrimit të një dëshmori, e kishte artikuluar esencën e çështjes. Pastaj kjo gjë e kishte ushtruar ndikimin e vet të duhur në zhvillimin e mëtejshëm të proceseve. Një gjë të ngjashme e kishte bërë ish-Presidenti i Shqipërisë Ramiz Alia, por në një atmosferë tjetër, solemne, në sallën e Asamblesë së Përgjithshme të OKB- së në New York. Një komunist i përbetuar i shkollës së Enverit i fliste fjalët që shënonin një kthesë historike në historinë shqiptare, doemos në favor të interesit kombëtar. Për ata që ishin të vetëdijshëm për sakrificën shpirtërore në altar të çastit për hir të kombit, ishte ky fjalim i tij një pamje prekëse dhe njëkohësisht madhështore. Gjithsesi, kjo vetëdije për sakrificën shpirtërore të individit i ngriti në këmbë edhe ata që e ndjenin veten si fitimtarë; përfaqësuesit e demokracisë borgjeze i duartrokitën me dinjitet dhe i shfaqën respekt të duhur njeriut që po shënonte kthesë në historinë e një kombi. Mirëpo ky akt, ndonëse mund të mjaftonte për orientimin afatgjatë të procesit, nuk mund të shkaktonte kthesë radikale në shpirtin e njerëzve të rëndomtë në Shqipëri. Njerëzit e kanë vështirë t'i çrrënjosin bindjet e tyre të rrënjosura me dekada brenda një kohe të shkurtër siç është momenti i tanishëm politik. Për këtë shkak shtytjen vendimtare për një gjë të këtillë e dha Ismaiil Kadareja me aktin e braktisjes së Shqipërisë socialiste dhe të ikjes në Francë. Ky kolos i fushës së artit; gjeni i kombit por jo edhe i popullit (si p.sh., D.Agolli me poemën e tij - "Nënë Shqipëri"); krijues i cili më tepër se kushdo tjetër kishte arritur që t'a lidhte të veçantën me universalen; i cili së bashku me Konstandinin udhëtonte në thellësitë mitologjike të kohës për t'a sjellë Shqipërinë në bashkëkohësi dhe në gjerësinë e planetit (Koncert në fund të dimrit); që i lidhte yjet e largëta të horizontit shqiptar me puset e thella mitologjike të historisë së tij (Ura me tri harqe) dhe i cili nga dashuria e thellë që ushqente për Shqipërinë ia kishte lejuar vetes t'a quante "kuçkë" (Viti i mbrapshtë); ky kolos i letrave shqipe besonte me gjithë mend se do ta thyente rezonimin politik të Evropës mbi shqiptarët. Bile për hir të kësaj, me guxim të madh ishte lëshuar në baltën e shovinizmit evrocentrist dhe pastaj e kishte detyruar veten të sillet si një aventurier i rëndomtë: e kishte braktisur Shqipërinë, siç thoshte, për t'u kthyer në Shqipëri! Me këtë akt përfundimisht politik ai u fut në të panjohurën; koha do të tregojë nëse do të mbetet një romantik i fushës së letrave shqipe apo një profet i politikës.

Ismail Kadare ishte shkrimtar që u rrit së bashku me komunizmin në Shqipëri. Ndonëse shkrimet e tij përshkohen nga fryma bashkëkohore e letërsisë botërore, (vërehet në to një stil i veçantë, i prerë, me mendime të ngjeshura, një primat jo edhe aq i fshehur i kombëtares mbi klasoren), prapseprapë miliona lexues të rëndomtë shqiptarë të veprave të tij e identifikonin atë me komunizmin dhe e konsideronin si vlerë të veçantë të sistemit komunist shqiptar. Komunizmi shqiptar mund edhe të braktisej, por braktisja ishte e rrejshme, iluzore, përderisa Ismail Kadareja akoma mund të identifikohej me sistemin. Për këtë shkak akti i ikjes la vrragë të thella tek admiruesit e tij. Revista «Demokracia Autentike-DeA» që e drejtoja në Lubjanë, në numrin e vet të III-të, në faqen e I-rë e pati botuar me atë rast një poezi të fuqishme të një të riu 20 vjeçar-Ylber Hasanit, të cilit i kishte rënë ndërmend në mënyrë gjeniale ta bënte sintezën e rrotulluar të veprave të Kadaresë: "Dino Sinojmerin, -thoshte ky poet i ri, fuqia e poezisë së të cilit mund të matej vetëm me Republikën e Din Mehmetit, -përsëri duhet vrarë". Dhe vetëm ky varg i kësaj vjershe mjaftonte për të ilustruar thyerjen e gjeneratave apo zero-çastin, por jo edhe dëshpërimin; pranimin me dinjitet të fatit historik, dhe jo me panik e huti. Për shkak të këtij qëndrimi dinjitoz të rinisë shqiptare; për shkak të këtij akceptimi kategorik, luftarak të fatit të dhënë dhe të asaj krenarie definitive që shprehej përmes vargjeve të këtij të riu, revista «DeA», një revistë përfundimisht politike, e theu traditën e revistave të llojit të vet dhe e botoi vjershën e tij në faqen e parë, me fjalët përcjellëse të kryeredaktorit -"Respekt talentit!", të cilat në të vërtetë, pa ndonjë prapavijë tjetër, i shprehnin nderim guximit të gjeneratave të reja dhe vendosmërisë së tyre që të ecnin përpara së bashku me kohën. Aty nuk kishte vend për kurrfarë spekulimesh.

Rasti tjetër ka të bëjë me reagimin e një letrari, i cili rininë e vet e kishte kaluar nëpër burgje, dhe i cili për shkak të ngritjes konstante intelektuale më kishte bërë përshtypje. Gradualisht ishim shndërruar në miq të shtrenjtë të luftës. Atëherë kur gati sa nuk ngrinim rrugës për në Lubjanë në minus 30 gradë celzius, një pjesë të mirë të kohës e kalonim në diskutime konstante mbi letërsinë shqiptare. Kishte njohuri eruditi për letrat shqipe, dhe duke e ditur se nuk isha letrar me profesion, me zor të madh i pranonte referencat e mia ndonjëherë qëllimisht sarkastike për letrarët e ndryshëm shqiptarë. Veçanarisht me indinjatë gati të vërtetë e refuzonte konstatimin tim se Kadareja ishte gjeni i kombit dhe jo i popullit dhe shumë më pak i klasës. E donte Shqipërinë por mbi të gjitha e çmonte Kadarenë. Shqipëria dhe Kadareja për të ishin gati sinonime, kurse përmbajtja subkoshiente e tyre, ndonëse e refuzonte, megjithatë ishte socializmi militant shqiptar, dhe atij i bënte përshtypje përmbajtja e fjalës "militant" dhe jo aq vetë komunizmi si i tillë. Për këtë shkak, akti i ikjes së Kadaresë e gjeti të papërgatitur. Ndodhej në Lubjanë dhe më kishte çuar fjalë që t'a kërkoja në telefon, por e dija edhe vetë se duhej t'a kërkoja. Një burrë që dhjetë vite të plota i kishte kaluar në luftë për Republikën, me të cilin kishim përjetuar çaste tejet të vështira të jetës, por të cilave u kishte qëndruar stoikisht; një burrë për të cilin kujtoja se njëherë e përgjithmonë iu kishin tharë lotët dhe nuk mund të qante, tani në receptorin e telefonit mezi e përmbante ngashërimin: "Nuk e besoja, -tha ai me mundim, - se Kadareja mund t'a bënte një gjë të këtillë". "Qetësohu -i thashë unë, -e bëri ate që duhej bërë, se ishte i detyruar t'a bënte". Dhe pyetjes së vetes sime se a ishte vërtetë Kadareja i detyruar ta braktiste Shqipërinë, logjika e pranishme brenda procesit politik gjithmonë i përgjigjej pozitivisht. Për këtë shkak mendoja se jo vetëm demokracia shqiptare, por edhe ajo evropiane, Kadaresë ia detyronte nderimin. Një akt i tillë i një gjeniu të mishëruar me kombin nuk ishte tjetër veçse sakrificë shpirtërore në altarin e kombit dhe të historisë. Pavarësisht nga ajo se intimisht asnjëherë nuk munda të pajtohem me një akt të tillë, nuk mund të mos i obligohem me respektin e duhur ndaj sakrificës së tij të vetëdijshme. Kombëtarja në këtë rast e kishte mbisunduar klasoren dhe ishte treguar më e fortë.

Akademik Rexhep Qosja, një figurë tjetër poliedrike e kulturës shqiptare, siç e vlerësuan qarqet letraro-intelektuale në Kosovë, por edhe në Shqipëri, poashtu ndoshta qe i detyruar që

për hir të avancimit të proceseve në drejtim të demokracisë ta lëshonte një deklaratë me të cilën atëbotë e rrezikoi autoritetin e vet intelektual te një pjesë e mirë e intelektualëve të rinj shqiptarë. Akademik Qosja nuk ka qenë ndonjëherë enverist. Ai ishte intelektual i lartë dhe me siguri që s'mund të kishte ndonjë nevojë shpirtërore për të deklaruar se "Enveri kishte vdekur për së dyti". Mirëpo, si duket, nevoja ishte e përmbajtur në proceset politike në Kosovë. Për këtë shkak një deklaratë e tillë dhënë "Zërit të Amerikës" s'ka se si të mos konsiderohet si flijim i vetëdijshëm dhe i qëllimshëm shpirtëror në altarin e Republikës. Në redaksinë e «DeA»-s ato ditë vërshoi një numër i madh reagimesh të nënshkruara nga qindra intelektualë të rinj. Më kujtohet një letër e gjatë, e hapur, drejtuar Akademik Qosjes, dërguar nga një regjion i Kosovës, e nënshkruar prej nja 70 intelektualëve të rinj. Kishin qenë të mllefosur me deklaratën e tij, dhe me një ton të ashpër, me një gadishmëri gati luftarake, insistonin që të kërkonte falje publike, kurse nga unë kërkonin që pa vonesë ta botoja një letër të këtillë. Intimisht nuk pajtohesha me deklaratën e Akademik Qosjes, por as që e dëshiroja botimin e një letre të këtillë. Në vend të saj «DeA» e botoi në tërësi intervistën e tij dhënë «Zërit të Amerikës» dhe përbri kësaj interviste e botoi një reagim të një lexuesi me të cilin në mënyrë korrekte, pikë për pikë, konfrontoheshin idetë, por jo sharjet. Ndërkaq arsyet e mospajtimit tim me një deklaratë të këtillë të Akademik Qosjes ishin dy llojëshe: a) me një anë mendoja se ndryshimet e kërkuara politike drejt demokracisë nuk kishin nevojë për shtytje inxhektive (me inxhekcione), por do të duhej që gradualisht të pasonin vetë, kurse b) nga ana tjetër mendoja se Enver Hoxha, me gjithë kontestimet e veprës së tij, kishte qenë figurë historike dhe se për të vetëm historia do të duhej t'a jepte vlerësimin e vet relevant. Në qoftë se komunizmi në Shqipëri duhej të ishte njëmend i vdekur, mendoja se nuk kishte nevojë të vritej për së dyti nga Kosova. Mirëpo vlerësimet pa dyshim kanë qenë ndryshe dhe kjo deklaratë e Akademik Qosjes ishte një akt guximi individual, me të cilin avancoheshin proceset e ndryshimeve politike në drejtim të demokracisë në Kosovë, por edhe në Shqipëri. Për këtë shkak, ajo jo vetëm se ishte pjesë e rëndësishme e veprimtarisë së tij poliedrike në sferën e kulturës shqiptare, por edhe akt guximi intelektual-politik që të detyronte respekt. Akademik Qosja, njësoj i madh si Kadareja, e ndante me të qasjen letraro-romantike ndaj problemit shqiptar, ose profetizmin politik, për të cilin do të duhej të fliste e ardhmja e afërt.

Lëvizja e proceseve politike në drejtim të demokracisë në Kosovë, por edhe në Shqipëri, do të ishte tejet dubioze dhe e ndarë me siguri në kategori të veçanta shoqërore, pa kontributin e veçantë të Adem Demaçit, - Bacit, legjendës së gjallë të popullit shqiptar. Ashtu si thotë edhe kënga, ai pjesën më vitale të jetës së vet e treti nëpër burgje dhe kazamate të titizmit jugosllav. I tërë një mekanizëm shtetëror dhe e tërë një makineri ndërkombëtare politike, me decenie të tëra u përpoq gati me sukses të plotë ta heshtte jo vetëm kuptimin dhe qëllimin e qëndrimit të tij nëpër burgje, por edhe vetë atë, ekzistencën e tij. Për këtë shkak figura e tij e rëndomtë në mënyrë gati të padiskutueshme kaloi në legjendë; u tret në shpirtin e gjallë të popullit dhe u mishërua me ëndrrën e tij shekullore; Demaçi dhe populli u bënë një. Nuk ishte më tutje vetëm një bir i denjë i popullit, por gati vetë populli. Për politikën tani e tutje ishte i rrezikshëm, për aq sa ishte i rrezikshëm vetëdijësimi politik i popullit shqiptar. Dhe këtë ai e artikuloi me inteligjencën e tij të mprehtë; me shpjegimet e thjeshta, por definitive dhe të prera; me referencat e tij- shpatë që copëtonin, por që nuk thernin. Demaçi nuk e luftoi në veçanti asnjë armik, por që të gjithë së bashku. E luftoi dhe e mundi çdo kend dhe secilin që deshi t'a pengonte emancipimin e popullit shqiptar. Për këtë shkak figura dhe personaliteti i tij u mishërua me progresin; me çdo lëvizje progresive; me marshin përpara të proceseve politike ndër shqiparët në përgjithësi. Ai nuk i kontribuoi në veçanti asnjë kthese, sepse i shndërruar në popull, i kaloi që të gjitha së bashku me të. Megjithatë, të gjitha kthesat, edhe ajo e përcaktimit për Republikë, si dhe ajo e përcaktimit për demokraci, e vinin re Demaçin. Demaçi i shndërruar vetëm në vete, për të gjitha kthesat, do të ishte njësoj i rëndë, enigmatik, i pazbërthyeshëm dhe i panjohur. Për këtë shkak, madhështia e tij nuk qëndron në të njohurit e

tij nga populli, por edhe në të njohurit e popullit në veten e tij. Komuniteti politik evropian me një gjest fisnik, duke ia ndarë çmimin Saharov, deshi ta nderonte, por Komuniteti politik evropian do t'ia ketë borxh gjithmonë respektin, sepse Demaçi i shndërruar në popull nuk mund të nderohet. Ai mund vetëm të respektohet. Për Demaçin mund të shkruhet gjithçka, por mund të thuhet vetëm një: është një histori e gjallë në lëvizje e sipër dhe si e tillë të detyron jo vetëm respektin, por edhe dashurinë; jo vetëm dashurinë, por edhe përcaktimin. Mund të jesh me të, përbri tij apo kundër tij, por nuk mund të jesh indiferent ndaj tij.

Njëra nga figurat më kontraverze politike shqiptare në ish -Jugosllavinë dhe në kohën e sotme pa dyshim është ajo e Mahmut Bakallit. Për të u shkrua dhe u tha shumëçka, por këtu nuk do të merremi me ato që u thanë dhe u shkruan rreth tij. Do të merremi me theksimin e atyre komponentave të veprimtarisë tij politike që ndikuan në proceset politike, të cilat aktualisht zhvillohen ndër ne dhe do të zhvillohen edhe më tutje. Në pjesën e parë të punimit "Viti '81 dhe proceset e demokracisë" (Alternativa-7-8/1990) shprehet mendimi se proceset aktuale politike në Kosovë e në viset tjera shqiptare në Jugosllavi, në Shqipëri, në Ballkan dhe në Evropën Lindore në përgjithësi nuk pikën nga qielli, por kishin një histori të mëhershme dhe nuk mund të vështroheshin ndaras nga kontestacioni i përgjithshëm teorik, praktiko-politik dhe ideologjik midis pjesëve të ndara të botës së atëhershme. Transformimet politike në drejtim të demokracisë në Jugosllavi në shumicën e republikave të saj (Kuçani në Slloveni; Raçani në Kroaci, por edhe vetë F. Tugjmani, ndonëse ish-i burgosur politik, ishte gjeneral i APJ; Kolishevski në Maqedoni; Kosovac në B e H), por edhe në Shqipëri (Ramiz Alia, si lider komunist) u zhvilluan nën udhëheqjen e liderëve titistë (në Jugosllavi) ose komunistë (në Shqipëri). Në Jugosllavi kjo ishte e mundur edhe për shkak se titizmi ishte komunizëm i llojit të veçantë, i cili që nga viti 1948 luajti rol të rëndësishëm në drejtim të demokratizimit të socializmit në përgjithësi. Në Kosovë, një liberalizim i raporteve të ngurta socialiste pati filluar qysh në vitin 1966 (Plenumi i Brioneve), por shkallën e vet më të lartë e arriti gjatë viteve '70. Pikërisht në ato vite u shënua një ecje përpara në drejtim të emancipimit të kombësisë (si quhej atëherë) shqiptare. Teorikisht, vetë shprehja kombësi e shënonte rritën, fazën kalimtare prej pakicës kombëtare që ishte shprehje standarde e shumicës së shteteve për pjesët e kombeve të huaja të mbetura nën jurisdiksionin e tyre, e gjer te kombi ose kombi-shtet. Me akceptimin e kësaj shprehjeje dhe me zgjidhjet tjera, kushtetuta e vitit 1974 në esencë e kishte sanksionuar një gjendje kalimtare; një gjendje lëvizëse politike drejt forcimit të mëvetësisë së republikave që më vonë u shëndrruan në konstituim të shteteve sovrane në Jugosllavi dhe të shndërrimit të autonomisë së Kosovës në Republikë. Në vitin 1981 kjo kushtetutë (e vitit 1974) mund të abrogohej (gjë që edhe ngjau 8 vite më vonë), ose edhe mund të amandohej në drejtimin e theksuar, por ne në burg e kishim tejet të qartë qysh atëherë se ajo nuk mund të qëndronte edhe më tutje, sepse po të vështrohej vetë Kosova, ishte e qartë se ishte shënuar një rritë e veçantë e forcave të prodhimit që i tejkalonte kufizimet kushtetuese dhe kërkonte rrugë për të ecur më tutje; ishin vënë baza të shëndosha, ndonëse akoma ekstraktive të industrisë; ishte rritur numri i klasës punëtore, ndonëse jo aq sa duhej të rritej; ishte rritur numri i shkollave dhe i shkollarëve (operohej me shifrën rreth 500.000); ishte themeluar Universiteti i Kosovës në Prishtinë me rreth 50.000 studentë dhe ishte krijuar një elitë intelektuale-politike, ndonëse kishte akoma nevoja të mëdha për rritën e mëtejshme, sidomos të elitës tekniko-teknologjike dhe asaj shkencore. Nga ana tjetër, Kosova tashmë i kishte vënë themelet e shtetësisë në politikën e jashtme; në judikaturë dhe në polici; në mbrojtjen territoriale; në planifikim dhe në ekonomi. Në të gjitha këto drejtime proceset nuk ishin kompletuar, por nuk kishte kurrfarë dyshimi se do të kompletoheshin si Republikë. Gjatë tërë dekadës së viteve '70 Mahmut Bakalli ndodhej në krye të LK në Kosovë e cila esencialisht ishte bartëse e pushtetit politik. Si figurë e rëndësishme politike, politikisht tejet i shkolluar dhe me inteligjencë të veçantë, intelektualisht u rrit së bashku me zhvillimin e proceseve të përmendura politike në Kosovë. Në qoftë se Demaçi mund të konsiderohet i

tretur në popull dhe në synimet e tij, Bakalli doemos do të mishërohet me proceset politike të demokratizimit në Kosovë, pa ndonjë zero-çast të veçantë, sepse ato (zero-çastet) ishin të pranishme në orientimin e tij politik origjiner. Në fillim i hendikepuar me autoritetin e luftës të kuadrove të vjetra të luftës, (ishte i ri), së shpejti shpërtheu në vijën e parë dhe u bë njëri nga kuadrot më aktraktivë politikë të Jugosllavisë në Evropë. Në figurën e tij Evropa pas luftës së Dytë Botërore ndoshta për herë të parë në mesin e shqiptarëve filloi të dallonte dhe të shquante të ardhmen demokratike të kësaj treve. Bakalli ishte intelektual i tipit të demokratëve dhe jo komunist. Ai nuk u thellua ndonjëherë në njohjen e teorive marksiste dhe teorikisht sillej në sipërfaqen e titizmit me orientim të qartë liberal në demokraci. Ndoshta edhe për këtë shkak, por ndoshta edhe për shkak se ndodhej në luftë të vazhdueshme me hegjemonizmin e burokratizuar serb, i përjetoi rëndë ngjarjet e vitit 1981. I përjetoi si sulm jo vetëm në politikën e tij, por edhe kundër tij si person. Elitist në sjellje dhe në botëkuptime, megjithatë, gjer në fund u përpoq t'i shpëtonte ngjarjet nga kualifikimet e rënda politike (kontrarevolucion) për të cilat e dinte se do të përcilleshin me dënime të rënda. Ndoshta edhe për t'iu shmangur ndonjë konsekuence të rëndë, e ndonjëherë edhe për të provokuar forca të caktuara politike, e shihte të udhës të lëshonte ndonjë deklaratë ose ta bënte ndonjë sjellje ekzibicioniste me të cilat arrinte ta iritonte një pjesë të rinisë shqiptare, por përfundimisht, ndonëse gjer vonë në heshtje publike, qëndroi fuqimisht në anën e synimeve dhe të kërkesave të popullit. Me mekanizma të padukshëm politikë i ndihmoi dhe i avancoi ato. Jo me letrën drejtuar Zëvendës-Sekretarit të SHBA Lorence Eagelberger, por me një no return të tij, pikërisht atëherë kur duhej, përfundimisht i drejtoi proceset në drejtim të Republikës. Me këtë akt e pamundësoi zhvillimin e tyre në drejtim të luftës qytetare. Mirëpo, njëherit, me këtë akt të tij, me këtë no return d.m.th. jo kthim në gjendjen që do të ishte më pak se Republika, përfundimisht e radhiti veten në vijën e parë të figurave më të shquara politike të popullit shqiptar në përgjithësi. Me Bakallin njeriu me kënaqësi mund të zhvillojë luftë, por pa Bakallin lufta nuk ka ndonjë kuptim. Është koha që ai të kthehet në vendin e tij të merituar.

Kolege dhe kolegë të nderuar,
Me shprehjen proces politik nënkuptohet tërësia e veprimtarisë dhe e raporteve të subjekteve politike dhe të faktorëve të tjerë brenda ndonjë shoqërie globale. Shpeshherë kuptimi i kësaj shprehjeje është i njëjtë me shprehjen sistem politik, sepse që të dyja shprehjet kanë të bëjnë me hulumtimin e jetës politike në ndonjë shoqëri globale. Vetë fjala proces e nënkupton ndryshimin në lëvizje. Individi në proceset e këtilla politike ka rëndësi tejet të madhe dhe kjo rëndësi nuk mund të injorohet, sepse proceset do të vuanin dhe njerëzit së bashku me to. Në kuadër të hulumtimit të lëndës së sociologjisë politike, ne e pikasëm një proces, atë të ndryshimeve në drejtim të demokracisë dhe të Republikës, si dhe rolin e disa subjekteve, jo vetëm me qëllim të ilustrimit të fakteve, por në radhë të parë, me qëllim të shtyrjes së mëtejshme të vetë procesit. Me këtë nuk përfunduam asgjë. Vetëm sa i hapëm dyert për analiza të mëtejshme me shpresë se do të arrijmë atje ku duhet, në kompletimin e fundamenteve të përmbajtjes së Republikës.
Me fat na qoftë udhëtimi dhe faqebardhë caku ! Faleminderit.

Prishtinë, më 17.04. 1992.

INDIVIDI DHE PROCESET POLITIKE - III*

FJALA E MBROJTJES PARA GJYQIT

Zonja kryesuese e gjyqit,

Të nderuar zotërinj të kolegjit gjykues!


Njeriu nganjëherë, edhepse mund te gjendet në një situatë specifike, mund të dojë të bëjë një gjë normale, e cila pikërisht sepse është normale, në një situatë të tillë specifike mund të duket si e çuditshme. Kështu p.sh. unë, ndonëse tani prej meje nuk pritet një gjë e tillë, në situatën e dhënë, më duhet t'i shfaq respekt institucionit gjyqësor të fjalës së mbrojtjes. Nuk e di se kur është futur ajo për herë të parë dhe për çfarë shkaku, që t'i ofrojë të pandehurit mundësi të vërtetë për mbrojtje apo që t'i ofrojë gjyqit justifikimin e nevojshëm për verdiktin. Nuk e di nëse është një institucion vetëm formal apo edhe efikas, apo edhe njëra edhe tjetra, po unë megjithatë dua t'i shfaq respektin, sepse kam përshtypjen sikur në atë raportin përjetësisht të pasqaruar midis shoqërisë dhe individit, d.m.th. individit të cilin shoqëria e ka thirrur në përgjegjësi për shkak të veprimeve të tij të menduara apo të realizuara (gjyqi nganjëherë për shkaqe preventive gjykon edhe për "mendime" të cilat i cilëson si veprime); në atë raport në të cilin individi pavarësisht nga avoketërit e tij dhe nga mbrojtja, pavarësisht dhe nga bindjet, nga motivet dhe nga veprimet e veta, por edhe së bashku me to, megjithatë ndodhet plotësisht i vetëm përpara shoqërisë, në këtë raport, institucioni i fjalës së mbrojtjes fut njëfarë imazhi iluzor apo përshtypjen se në një periudhë të caktuar kohe drejtësia dhe e drejta mund të puqen dhe të bëhen një. Në jetën praktike e drejta dhe drejtësia rrallë ndonjëherë ndodh që të puqen, por qoftë edhe si iluzion, duke i dhënë individit mundësinë që të flasë, të thotë, të shprehet dhe të vlerësojë, të mbrohet apo të sulmojë, ajo njëkohësisht i ofron mundësinë që të besojë se po i drejtohet drejtësisë dhe jo vetëm së drejtës. Individi atëherë mendon se mund të ndikojë jo aq në vendimin eventual të gjyqit, sa në kompleksitetin e rrethanave dhe të situatave që mund t'i shkaktojnë gjykimet. Në këtë mënyrë shpresa paraqitet si esenca e vetë iluzionit, ndërkaq edhe filozofët e lashtë kanë vënë re se të shpresosh edhe atëherë kur do të thotë vetëm të jetosh, është gjë e bukur dhe e madhërishme.

Në anën tjetër mësojmë se gjyqi është një institucion juridik i shoqërisë me anën e të cilit shoqëria e mat peshën e konfrontimit të individit me normat pozitive juridike, dhe në pajtim me vlerësimin e vet për lëndimin e këtyre normave ia shqipton individit masat mbrojtëse të vlerave sunduese të shoqërisë në formën e dënimit apo të shkarkimit nga faji. Nëse është kështu, ndërkaq duket se është kështu, gjyqi atëherë paraqitet edhe si instrumenti kryesor i shoqërisë së civilizuar, d.m.th., i shoqërisë që do ta mbajë veten dhe s'do të lejojë që të bjerë në nivelin e totalitarizmit primitiv, përkatësisht, atij primitiv-modern. Ai atëherë paraqitet detyrimisht jo vetëm si instrument i efikasitetit të pushtetit politik të shoqërisë por edhe si indikator i dinjitetit të tij. Institucioni i fjalës mbrojtëse e forcon këtë dimension të gjyqit dhe tërthorazi edhe të shoqërisë. Sepse në masën që një shoqëri i respekton njësoj edhe formën edhe përmbajtjen e pushtetit të vet politik, po në atë masë ajo paraqitet si shoqëri politikisht dinjitoze (degnity society), ndërsa juridikisht legale dhe legjitime. Prandaj institucioni gjyqësor i fjalës së mbrojtjes duket si një institucion serioz, i cili, edhe kur është vetëm formal, ka të bëjë me dinjitetin e gjyqit si një institucion politiko-juridik.
Në kuadër të këtyre parametrave të tillë të shtruar parimorë , unë, me lejen e këtij gjyqi, do ta shfrytëzoj këtë të drejtë për të provuar përgjigjen në pyetjen:

Përse po gjykohem në të vërtetë

Duke e shtruar këtë pyetje në këtë formë, nuk e kam për qëllim t'i përmbys ato që thashë pak më parë lidhur me funksionin e dinjitetit të gjyqit por vetëm t'i nënvizojë ato momente kyçe lidhur me këtë gjyq nga të cilat vetë gjyqi do të mund t'i nxjerrë konkluzionet e duhura lidhur me mua, por lidhur edhe me vetë gjykimin. Do të mbrohem me të vërtetën, dhe pasiqë ajo nuk ka të bëjë vetëm me mua por dhe me gjithë kontekstin e situatës politike në tërësi, do të provoj që të veçoj atë që ka të bëjë me mua dhe që në të vërtetë si juridikisht, ashtu dhe politikisht, paraqitet si plotësisht e paqëndrueshme:

1.Duke e trajtuar çështjen nga ky aspekt, gjatë gjykimit të gjertanishëm u bë plotësisht e qartë, ose së paku është dashur që të jetë plotësisht e qartë, se aktakuza të cilën Z. prokuror në emër të Republikës së Serbisë ka denjuar ta ngrisë kundër meje është absolutisht kontradiktore dhe e paqëndrueshme. Ajo niset nga aspekti i mosnjohjes juridike të Republikës së Kosovës, që do të thotë nga aspekti i ndarjes teorikisht të paqëndrueshme të formës nga përmbajtja. Së paku filozofët, që nga antikiteti e këtej, nuk e bënë dot këtë esencialisht. Ndërkaq në praktikën e marrëdhënieve politike midis shtetesh, por edhe në praktikën e veprimtarisë se brendshme të vetë shtetit, kjo ndarje, ndonëse në esencë vetëm në dukje, shfaqet si plotësisht reale. Vetë ky gjykim, ashtu si çdo gjykim politik në përgjithësi, përpiqet që të duket sikur nuk ka asnjë lidhje me politikën, që do të thotë përmbajtje, por vetëm me të drejtën, që përfaqëson formën. Në praktikën e marrëdhënieve midis shtetesh janë plotësisht të mundshme situatat kur shtetet e njohin një shtet vetëm de facto d.m.th. faktikisht, por jo edhe de jure d.m.th. juridikisht. Zakonisht ajo e para, d.m.th. njohja faktike, i paraprin së dytës, d.m.th. njohjes juridike të një shteti. Hë për hë do të merremi vetëm me këtë aspekt të kësaj çështjeje për të treguar dhe për të provuar se aktakuza e ngritur kundër meje është plotësisht e paqëndrueshme, sepse është në kundërthënie me përmbajtjen politike, ndërsa me këtë edhe me formën juridike, por fillimisht do të vazhdojmë me shkoqitjen e tezave juridike tashmë të pranuara e të pranueshme nga të gjithë. Në të vërtetë, janë të njohura rastet e "permanencës" por vetëm për një periudhë të caktuar kohe, të shtetit të njohur de facto. Këto raste kanë përfunduar rëndom me ndonjë ndryshim të brendshëm në shtetin e njohur de facto, me ndryshimin e rrethanave të jashtme ose me pranimin e kushtëzimeve të paraqitura nga ana e saj të cilat do ta mundësonin vendosjen e marrëdhënieve diplomatike me të. Me fjalë të tjera, të gjitha këto raste zakonisht përfundojnë edhe me njohjen de jure të shtetit të dhënë.

Ju të gjithë e dini se Republika e Kosovës ekziston; se ndodhet në procesin e krijimit të institucioneve vetjake, dhe mund të pohoj se Republika e Serbisë de facto e njeh. Asnjëherë nuk kam pohuar se unë jam i pari dhe i vetmi që e kam kërkuar atë. Kontributi im në lindjen e Republikës së Kosovës konsiston në dhënien në atë kohë të arsyetimit komplet dhe definitiv politik për nevojën e konstituimit të saj në suazë të RSFJ-së së atëhershme. Këtë e kam bërë vetë dhe plotësisht i pavarur nga të tjerët, për të cilët madje as që kam ditur se kanë punuar rreth kësaj çështjeje. Edhe atëherë edhe tani kanë ekzistuar dhe ekzistojnë tendenca të fuqishme që të minimizohet ose që të mohohet plotësisht kontributi im për këtë çështje. Mirëpo, pasiqë argumentimi politiko-teorik i një intelektuali politik të madh në asnjë mënyrë s'mund të ishte i njëllojtë me argumentimin e një linguisti që merret me studimin e zanoreve të patheksuara në një fjali, të një sociologu që shtirej si politikolog ngaqë e kishte studjuar Makiavelin ndërkaq nuk e kishte vënë re asnjëherë se pikërisht ai përfaqësonte paraardhësin e mendimit politik modern negativ dhe jo pozitiv, d.m.th. të një politike të konceptuar si cinizëm të zhveshur prej çfarëdo morali, të një historiani që kurrë nuk e kishte kuptuar ndërlikueshmërinë e politikës ndërkombëtare, kështuqë botën e reduktonte në kombin vetjak, i cili në këtë mënyrë ekziston në zbrazësinë e vet, pra, pasiqë nuk është e mundur në asnjë mënyrë që të anashkalohen apo të mos merren parasysh faktet që pastaj do t'u bien në kokë, me kohë tendenca të tilla u bënë plotësisht kundërproduktive dhe të dëmshme. Unë do të mund të gjendesha sëbashku në të njëjtën birucë të burgut edhe me një çoban, por do të ishte gjë absurde dhe e marrë po të barazohej vlera e një çobani me atë të një politikani në luftën politike për republikën, në çfarëdo lufte politike dhe për cilëndo çështje. Ndërkaq tendenca të tilla për fat të keq kishte mjaft, dhe s'ishin ato vetëm shprehje e synimeve për të më poshtëruar në zemërim e sipër por kryesisht ishin shprehje të një prepotence. Të tillët ndjeheshin aq të ngrefosur e të vetëmjaftueshëm sa që nuk e vinin dot re atë që ishte qenësore në afërsinë e tyre. Mirëpo kjo i përket së shkuarës dhe nuk ka më ndonjë rëndësi, por kanë mbetur si të rëndësishme dy fakte vijuese: e para, se jam njëri ndër themeluesit e Republikës së Kosovës,

dhe e dyta, se jam nxitësi, themeluesi dhe bartësi i mendimit të ri politik në Republikën e Kosovës.

Lidhur me faktin e parë prokurori publik më akuzon se kam dashur ta ndaj me anë të dhunës Kosovën nga Republika e Serbisë. Pasiqë Republika e Serbisë, e njeh de facto Republikën e Kosovës, unë nuk po akuzohem për ndarjen e saj nga Serbia, sepse kjo tek e fundit përbën cakun e gjithë alternativës politike shqiptare në Kosovë, por vetëm për mënyren e realizimit të këtij qëllimi (d.m.th. me anë të dhunës). Rrjedha e gjertanishme e gjykimit ndërkaq e vërtetoi se kjo gjë nuk qëndron dhe as që dua që, hë për hë, të merrem me këtë çështje. Mirëpo dëshiroj t'ia tërheq vërejtjen gjyqit të nderuar për një varg rrethanash të cilat sipas meje janë qenësore për vlerësimin e këtij rasti.
a) Për herë të parë, d.m.th. me 1982, kam qenë i dënuar sipas nenit 114 të LPJ me katër vjet burg. Ky dënim pastaj është ndryshuar sipas nenit 133, alinea 1 të LPJ dhe është ulur në 3,5 vjet burg të cilat i kam mbajtur në tërësi nëpër burgjet hetimore të RSFJ-së së atëhershme. Përveç vitit 90-91, (gjithsejt një vit) gjer te ky arrestim i fundit, gjatë gjithë kohës kam qenë plotësisht i izoluar dhe i ostracizuar në fshatin tim të lindjes. Pra, i kam mbajtur më shumë se l2 vjet burg e jo vetëm 9 vjet, sa m'u dhanë në gjykimin e parë. Shteti e di se kjo gjë është e vërtetë, ashtu siç i di dhe mekanizmat me të cilët e ka arritur një gjë të tillë. Zatën kam pasur mundësi edhe ta ndërpres atë izolim, por me çmimin e lëndimit të integritetit të personit tim ose me çmimin e braktisjes së vendit tim. Nuk kam dashur ta bëj as njërën dhe as tjetrën, dhe në këtë mënyrë kam vepruar ashtu siç do të vepronte çdo njeri normal që e do vetveten dhe vendin e vet. Shtetit i mbetet radha që këtë edhe ta pranojë haptazi dhe jo të vazhdojë edhe më tej që të më gjykojë. Me fjalë të tjera, ky ështe gjyqi i katërt që po më bëhet për të njëjtën çështje, të cilën aktakuzat e formulojnë në mënyra të ndryshme, por të cilën ata asnjëherë nuk e argumentojnë dot sepse e vërteta me të vërtetë po fshihet.

b) Rrethana e dytë për të cilën dëshiroj ta tërheq vërejtjen është e lidhur me politikën e Kosovës. Zatën në qoftë se Republika e Serbisë e njeh de facto Republikën e Kosovës, atëherë funksionimi i saj në formën e këtij gjyqi në territorin e Republikës së Kosovës ose
është akt marrëveshjeje midis tyre, ose është akt i dhunimit ndaj kësaj të fundit. Në rastin e parë, d.m.th. në rast se ky gjyq zhvillohet sipas marrëveshjes së tyre, gjë që unë e besoj thellësisht për disa shkaqe të caktuara, duke e marrë parasysh se ekzistenca e një marrëveshjeje të tillë nuk është shpallur botërisht por përkundrazi, e gjithë politika e tyre zhvillohet sipas shenjës së armiqësisë (mbase vetëm në dukje) atëherë me vetë këtë fakt ajo bëhet lëndë për akuzë për shkeljen e ligjeve të veta mbi të drejtën e qytetarëve për informim objektiv. Politikisht kjo do të nënkuptonte një manipulim të thjeshtë me opinionin publik. Se manipulimet e tilla janë fare të mundshme nuk ka nevojë që të provohet në mënyrë të veçantë. Këtë e pranon madje edhe pioneri i mendimit politik modern qytetar Henry Kissinger, në librin e tij më të ri "Mendja e kombit", nga i cili gazeta "Borba" para një muaji e gjysëm pati mirësinë që t'i përkthejë dhe të na i ofrojë pjesët më interesante. Autori shkruan aty se në Evropën Lindore nacionalizmi shfrytëzohet në luftë kundër komunizmit, ndonëse me këtë ai nuk na thotë ndonjë gjë të re sepse një rregull i tillë është i njohur tash më shumë se 200 vjet. Ndërkaq shteti serb një përvojë të tillë e ka që nga viti 1924, kur në emër të kapitalit evropian, sidomos në emër të kompanive vajgurore Britanike, dhe me ndihmën e pretendentit të më vonshëm për fronin mbretëror të Shqipërisë A. Zogut, e rrëzoi pushtetin demokratik të Fan S. Nolit, i cili ishte njëri nga intelektualët më të mëdhej shqiptarë të të gjitha kohërave, vetëm për faktin se ky mori guxim që në parlamentin shqiptar t'i bëjë nderimin udhëheqësit të madh të revulucionit rus, V.I.Leninit, që kishte vdekur ato ditë. A mos vallë vërtet e kishte me gjithë mend Evropa, se i përndershmi Noli do ta fuste kontrabandë komunizmin në një vend që s'kishte atëbotë kurrfarë klase punëtore, përveç një fshatarësie të varfër, dhe se një komunizëm i tillë hipotetik do ta rrezikonte Evropen dhe rendin e saj? Dhe a mos vallë ky mbret, që nuk është më i gjallë, të jetë nxitur edhe nga ana e nacionalizmit serb që t'u

lajkatohet disa qarqeve të caktuara evropiane për ta marrë prej tyre detyrën kujdestare të luftës kundër komunizmit brenda popullit shqiptar? Duket sikur kësaj lufte që nga viti 1981 e këndej iu bashkua edhe një pjesë e caktuar e ish nomenklaturës titiste në Kosovë, dhe duket sikur të gjithë së bashku po merren me gjueti shtrigash, sepse në Kosovë as që kishte pasur ndonjëherë komunizëm të mirëfilltë në aspektin autentik. Dhe në qoftë se çdo intelektual i ndershëm duhet shpallur komunist në mënyrë që të përndiqet, të burgoset e të gjykohet, atëherë shtrohet pyetja se për çfarë sistemi vallë është fjala dhe mos ndoshta nën të po fshihet një luftë e organizuar e mafisë kundër shoqërisë pasiqë s'mund të bëhet fjalë për një luftë të ndytë klasore në kuptim të plotë të fjalës, sepse nuk kishte komunizëm autentik dhe sepse akoma edhe sot nuk ekziston një klasë punëtore vërtet e pjekur në Kosovë.

Ndërkaq në rastin tjetër, d.m.th. në rast se ky gjykim do të mund të quhet si akt i dhunimit ndaj Republikës së Kosovës, sepse , veç tjerash, po gjykohet njëri ndër themeluesit e saj, atëherë me këtë Republika e Serbisë via facti do të pranonte se është forcë pushtuese dhe se në këtë mënyrë po sillet sipas kriteresh të veçanta të fuqisë pushtuese në përndjekjen, burgosjen dhe gjykimin e qytetarëve lojalë ndaj Republikës së Kosovës, gjë që ajo gjithsesi e refuzon duke deklaruar se ligjet e veta po i zbaton njësoj në të gjithë territorin e saj, gjë të cilën gjithkush mund ta vërë re se nuk i përgjigjet fare të vërtetës.
c) Momenti i tretë për të cilin dëshiroj t'ia tërheq vërejtjen këtij gjyqi ka të bëjë me sa vijon: siç e dini, në Kosovë në vitin 1990 u krye Revolucioni Demokratik. Një revolucion i tillë nuk u bë në Serbi sepse ajo ndryshimet demokratike në shoqëri i akceptoi me rrugë institucionale, atëherë kur e shpalli veten si vend me sistem shumëpartiak, me ç'rast e vuri në jetë edhe parlamentin. Për dallim nga ajo, në Kosovë u krye Revulucioni Demokratik. Unë gjithashtu kam qenë njëri ndër aktorët e tij kryesorë. Kam qenë intelektuali i parë i sërës sime që hapur dhe publikisht jam shprehur në favor të sistemit shumëpartiak. E kam bërë këtë në artikullin që u botua me titull "Gishti i trashë i vëllait të madh" në Alternativa nr. 5, 1990, në Lubjanë, ndonëse ai artikull ishte dërguar për botim në revista të tjera qysh në fillim të vitit 1989. Ai ishte shkruar në formë të përgjigjes ndaj disa sulmeve kundër meje në revistën "Intervju" të Beogradit, dhe në gazeten "As" të Sarajevës. Për më shumë se një vit e gjysëm artikulli u lexua nën dorë në të gjitha qendrat e mëdha të RSFJ-së së atëhershme, sepse ua dërgoja për botim. Nuk deshën që ta botonin me kohë për shkak të përparësisë së disa forcave tjera politike që pretendonin të stoliseshin me të, por, natyrisht, pa pasoja politike apo penale për ta. Ndërkaq orientimi im për ndryshime demokratike përbënte një rrjedhim logjik të shkaqeve për të cilat kisha qenë i burgosur më 1981, me një besim plotësisht të sinqertë se në këtë mënyrë do të mund ta shpërtheja izolimin dhe bllokadën mizore që m'u kishte imponuar për nëntë vjet me radhë. Disa funksionarë të lartë të nomenklaturës së atëhershme intelektuale komuniste, të cilët në ndërkohë u bënë edhe funksionarë të të ashtuqujturës nomenklaturë demokratike, më vonë, në mënyrë fare të paturpshme, këtë izolim dhe këtë ostracizëm e quajtën "vetizolim" dhe "autobllokadë".

Pastaj më vonë, në një fjalim posthum funeral, tek varri i njërit prej kushërinjve të mi, Halim Hoti, të vrarë me parullën e lirisë dhe të demokracisë në gojë (prej katër të vrarëve në Brestovc, tre ishin të afërm e të njohur të mi) kërkova që të fillonte dialogu për rirregullimin demokratik të shoqërisë. Pas një kohe të caktuar ky dialog edhe do të fillonte, me vizita zyrtarësh nëpër disa fshatra, me braktisjen e LK dhe LSPP-së së atëhershme etj., dhe me anëtarësimin masiv në LDK. Ky fjalim më vonë do të inkorporohej dhe do të botohej në kuadër të artikullit tim të njohur me titull "Bëje ose vdis" (Rev. "Fjala" në dy numra, shkurt 1992). Artikulli ishte i rëndësishëm për faktin se vinte në spikamë thelbin e vërtetë të gandizmit, duke marrë parasysh se artikujt e deriatëhershëm gazetareskë lidhur me këtë fenomen i fyenin kujtimet e mia për miqtë dhe të njohurit e mi të ndjerë nga India, ish-bashkëpuntorë të ngushtë të Mahatma Gandit si Xhai Prakash Narajan dhe Xhagxhivan Rami, ashtu si dhe njohuritë e mia mbi atë problem. Thënë shkurt, asnjë histori objektive e

domokracisë moderne në Kosovë, por edhe në Shqipëri (sipas disa të dhënave të pavërtetuara, viktima e pestë e masakrit në fshatin Brestovc, KK Rahovec, ishte nga Shqipëria) nuk mund të shkruhet pa i përmendur ato viktima, (ishin martirët e parë të demokracisë në Kosovë), as dhe duke iu shmangur emrit dhe veprës sime. Nëse është kështu puna , dhe në të vërtet ajo është e tillë, pavarësisht nga fakti se kjo edhe më tej po tentohet për tu relativizuar, madje edhe për tu mohuar, dhe pavarësisht nga lufta që është zhvilluar kundër meje pikërisht nga ana e atyre prej të cilëve pritej mbrojtja ime, atëherë në mënyrë fare legjitime shtrohet një pyetje mbi pyetjet: zatën, nëse ky gjyq është çështje e marrëveshjes midis dy palëve, dhe sipas të gjitha gjasave duket se është, atëherë shtrohet pyetja nëse orientimi i tyre për demokraci është i vërtetë apo i rremë. Ndërkaq nëse ky gjyq është një çështje që i takon vetëm njërës palë, cilat janë vallë ato forca politike që dëshirojnë nulifikimin, d.m.th. zhdukjen e arritjeve të Revolucionit Demokratik si dhe të zhvillimeve demokratike në Kosovë, qoftë dhe nën hipotezën e thënë hapur se LDK- ja është vetëm një reflektim, apo edhe më keq, vetëm një bisht i SPS -sit serb? Dihet tashmë se ato duhet matur edhe me vitet e jetës, edhe me sasinë e djersës dhe të gjakut, edhe me mundësitë e humbura, edhe me shkallën e vetëdijës politike të njerëzve konkretë, siç jam edhe unë vetë. Dhe nëse është kështu, ndërkaq sipas të gjitha gjasave duket se është, si ka mundësi atëherë që institucione të ndryshme të Evroamerikës, të cilat dinë të ngrenë zërin edhe për gjëra më pak të rëndësishme në mbrojtje të të drejtave të njeriut, në rastin tim reagojnë vetëm formalisht, vetëm sa për të larë gojën, ndonëse edhe vetë gazetat konfirmojnë se që prej shumë kohësh jam një temë tabu. Përse jam temë tabu? Dhe kujt i pengoj në të vërtetë? Nuk do t'i elaboroj më tutje këto pyetje. Vetëm do të konstatoj se është vërtetë një gjë e pikëllueshme të krijosh shtriga artificiale dhe pastaj t'i shpallësh ato si reale. Nuk mund të ketë kurrfarë shtrigash aty ku ato nuk janë dhe ku objektivisht nuk mund të jenë. d) Gjyqit të nderuar do t'ia tërheq vërejtjen edhe për momentin e katërt dhe të fundit që ka të bëjë me këtë gjykim. Zatën, nëse unë si i pandehur para këtij gjyqi ngul këmbë në qëndrimin se Republika e Kosovës ekziston (nuk do të ishte aspak çudi që revolucionet nganjëherë t'i hanë bijtë e vet); se ajo de facto është e njohur nga Republika e Serbisë; se asnjë histori serioze objektive e Republikës së Kosovës, ashtu si historia e mendimit të ri politik në Kosovë, nuk mund t'i injorojë as ngjarjet e vitit 1981, as emrin dhe kontributin tim në to, se këtë nuk mund ta bëjë çfarëdo historie serioze dhe objektive e ndryshimeve moderne, demokratike në këto hapësira, pavarësisht nga rezultati definitiv i zgjidhjeve të gjithëmbarëshme politike në këtë pjesë të Ballkanit, që nuk do të thotë se një gjë e tillë edhe s'mund të bëhet, por që vetë ai veprim, si i tillë, do të ishte akt i një pushteti totalitar. Atëherë do të ishte më e drejtë të thuhej se desha në të vërtetë në njëfarë mënyre, që për shoqërinë nuk ishte e pranueshme, ta çaja këtë bllokadë të neveritshme dhe ta bëja të njohur atë që ekziston si e tillë. Me këtë aktakuza ndoshta do të ishte më e drejtpërdrejtë, më konkrete dhe më e arsyeshme, dhe jo thjesht një përkthim i mjegullt, i thatë dhe i sofistikuar i veprimtarisë sime publike në një vepër të inkriminuar. Do të dija se përse më akuzojnë në të vërtetë dhe do të provoja që të mbrohesha në formën adekuate të drejtpërdrejtë dhe jo në baza hipotetike, siç po veproj tani, në të cilat realiteti duhet të fitojë pamjen dhe pandehmat, sepse zatën, gjithçka po bëhet sikur dikush pas tij dëshiron të konzervojë atë çfarë është në të vërtetë, d.m.th., i paqëndrueshëm dhe jo ashtu siç do të duhej të ishte.


Zonja kryesuese e gjyqit,

Zotërinj të kolegjit gjykues,

Në qoftë se sipas pjesës së parë të aktakuzës do të duhej të isha anëtar i LPRK-së, si një instrument politik për realizimin e Republikës së Kosovës, sepse një individ i vetmuar nuk e bën dot një gjë të tillë, atëherë sipas pjesës së saj të dytë, ose sipas pikës së dytë të të njëjtit

dokument, akuzohem se në cilësinë e Kryetarit të UNIKOMB-it, d.m.th. të një partie që ka në program bashkimin e kombit, kam dashur t'ia bashkoj Republikën e Kosovës Republikës së Shqipërisë. Në këtë mënyrë aktakuza bëhet e plotë, duke i shtuar veç tjerash edhe mjetin e dhunës, por tani në aspektin e ilegalitetit të UNIKOMB-it, për të cilin, siç u pa gjatë shqyrtimit, doli se është krejtësisht në rregull sipas sistemit të paraqitjeve, është regjistruar në organin kompetent përkatës të RSFJ-së së atëhershme, ashtu si edhe LDK-ja. Kjo e dhënë është shumë interesante nga aspekti politik dhe më duhet të pranoj se unë dyshoja me vete se ndoshta edhe ishte e mundur një gjë e tillë, dhe mendoja se megjithatë do të bëja një punë të dobishme sikur të mund ta legalizoja këtë parti njësoj si LDK-në. Mendimet e tilla ndërkaq i mbaja për vete, ndërsa para opinionit dilja sikur besoja plotësisht se ajo ishte e regjistruar, dhe tani u provua se kishte qenë. Dhe ky fakt më gëzoi, jo për shkak të aktakuzës, por për shkak se askush nuk doli gënjeshtar. Si një tërësi, aktakuza sikur përmbledh një rrugë të kaluar që nga viti 1981 gjer më sot. Në këtë kuadër argumentimi kishte mbetur i njëllojtë sikur të ishte ngurtësuar që atëherë: "Ju e doni republikën që t'i bashkoheni Shqipërisë." Unë isha ndër njerëzit e rrallë që një argumentim të tillë nuk e kam besuar kurrë. Kam qenë profesor i politikës ndërkombëtare i cili në Qendrën e Marrëdhënieve Ndërkombëtare, por edhe në Qendrën për studime strategjike ndërkombëtare në Universitetin e Harvardit në SHBA, jam specializuar pikërisht në temën e reflektimeve të politikave globale në regjione të ngushta siç janë p.sh. Ballkani, Indokina ose Lindja e Afërt. Isha autor i një libërthi të vogël mbi "Lufën e ftohtë dhe detantin" në të cilin temë qendrore ishin marrëveshjet e Helsinkit të vitit l975, por e kisha edhe përvojën e një burrështeti. Me fjalë të tjera, e dija se nuk është i mundur ndrrimi i kufijve ndërkombëtarë pa luftë, kundër së cilës do të ngrihej gjithë bashkësia ndërkombëtare. Ndërkaq pikërisht ky problem përbënte temën qendrore të disertacionit tim të doktoranturës. E njihja jashtëzakonisht mirë atë problem që ta besoja ashtu kot një argumentim të tillë. Pikërisht për këtë shkak argumentimi im shkonte në drejtim të kundërt. Pra unë pohoja se Republika e Kosovës i kontribuon forcimit të Jugosllavisë por edhe sigurisë së Shqipërisë; se ajo s'mund të ishte kundër politikës globale të SHBA-ve dhe as të BRSS-së së atëhershme; se është kështu në thelb, imponon edhe e drejta demokratike e popullit shqiptar për zhvillim më të shpejtuar (që përbënte anën ekonomike të çështjes) dhe për barazi me të tjerët (anën politike të çështjes). Në këtë kohë (janar-mars 1982) ndodhesha nën hetime në Beograd. Më ishte bërë e njohur se në Beograd, njëri pas tjetrit, në një distancë të shkurtër kohe, kishin ardhur Vjencesbergeri - Sekretari amerikan i mbrojtjes, dhe Andrej Gromiko, shefi i diplomacisë së BRSS-së së atëhershme, dhe se ata në të vërtetë e kishin aprovuar argumentimin tim në favor të Republikës së Kosovës. Pak kohë pas kësaj kam qenë i transferuar në burgun e Mitrovicës së Kosovës. Gjatë ndryshimeve demokratike në fillim të këtij dhjetëvjeçari edhe më tej kam insistuar në opcionin jugosllav të Republikës së Kosovës. Vlerësoja se një gjë e tillë nuk do ta shtynte më larg perspektivën e bashkimit me Shqipërinë; që procesi i një bashkimi të tillë do të duhej zhvilluar me rrugë institucionale dhe që Republika e Kosovës do të duhej të ishte në funksion të këtij bashkimi. UDB-ja e kishte sekuestruar një artikull timin studimor lidhur me ato probleme, i cili i dedikohej inteligjencisë së lartë politike të Kosovës. Ai titullohej "Për një politikë unike dhe pa ekuivoke". Me të do të duhej hapur diskutimi në nivel të tillë për orientimin e mëtejshëm të forcave politike të Kosovës, por kjo ligjëratë nuk u mbajt për shkak të, siç mu tha mua atëherë, të ftohtit të madh që mbretëronte në lokalet e Institutit Albanologjik, d.m.th. se Institutit i mungonte ngrohja. Mirëpo problemet vazhdonin të mbeteshin edhe më tej. Është interesant se si në këtë periudhë (1990-94) u zhvillua një luftë e vërtetë psikologjike e mekanizmave të shtetit e të pushtetit kundër meje. Akuza themelore në këtë luftë të pakompromis dhe të njëanëshme, e cila nga ana e aktivistëve të ndryshëm, madje edhe me tituj profesorësh universitarë, shqyrtohej nëpër oda private nëpër fshatra të ndryshme të Kosovës, ishte në të vërtetë krejt e kundërt me akuzën e tanishme të prokurorit në këtë gjyq. Thuhej zatën se unë kisha qenë kundër

bashkimit me Shqipërinë, bile edhe se unë po e pengoja atë bashkim. U tha dhe u bë shumëçka kundër meje atëbotë, por unë mendoja se është fjala për luftën e disa grupeve për pushtet dhe jo për luftën drejt avancimit të pozitës së Kosovës. Çuditërisht, askush nuk më mbronte në mënyrë të hapur as në Kosovë, as në Shqipëri, as në ish-Jugosllavinë, as në Serbi prandaj as në Evropë. Ndjehesha absolutisht i vetmuar dhe erdha gjer në konkluzionin se në të vërtetë atë Jugosllavi nuk e donte askush. Më çudiste vrazhdësia, intensiteti dhe vëllimi i një lufte të tillë. Kam qenë i shtyrë pothuajse gjer në prak të çmendurisë e të vdekjes, por pikërisht ky fakt më bindi se shkaku i kësaj lufte s'mund të ishte vetëm lufta për pushtet. E dija se ndaheshim rreth vlerësimit të ngjarjeve të vitit 1981, rreth vlerësimit të prioritetit të vendit dhe të subjektit të ndryshimeve demokratike nga viti 1990, rreth vlerësimit të fenomenit të gandizmit dhe të politikës së përditshme; rreth dhënies së përparësisë një numri të caktuar bartësish të ndryshimeve dhe të ngjashme, por e tërë kjo nuk mjaftonte që njeriu thjesht të ekskomunikohej nga bashkësia njerëzore. Për diçka të tillë duhej të ekzistonin shkaqe më të thella të cilat në të vërtetë edhe ekzistonin: ato gjithmonë vërtiteshin rreth bashkimit shqiptar dhe mendoj se është kohë e fundit që këtë çështje tani ta sqaroj në tërësi:

Gjatë qëndrimit në specializim në SHBA kam gëzuar një trajtim jashtëzakonisht të lartë. Kam qenë i emëruar nga ana e rektorit të Universitetit të Harvardit si hulumtues shkencor i pavarur. Me rastin e pranimit tek Zonja Rosalyn Carter në Washington DC kam qenë i zgjedhur si i vetmi njeri që do të përfaqësonte të gjithë specializantët dhe postdiplomistët e Evropës në SHBA. Në këtë cilësi kam marrë pjesë në shumë dreka dhe bisedime që i organizonin senatorë e kongresmenë të caktuar dhe përfaqësues të pushtetit në SHBA. Kam marrë pjesë aktivisht nëpër simpoziume të ndryshme shkencore dhe nëpër ligjërime të intelektualëve autoritarë të SHBA, dhe mendoj se me kontributin tim nëpër ato tubime dhe ligjërata kam krijuar emrin tim, përkatësisht, emrin dhe identitetin tim amerikan, i cili ishte i njëjtë me emrin tim këtu, por tani i njohur edhe atje. I kisha dyert e hapura për të gjitha kontaktet e mundshme dhe gëzoja shkallë të lartë të ndihmës teknike që nga një kabinet i stërmadh me makina shkrimi, ordinatorë, telefona, gjer ke ndihma skofiare e dy sekretareshave që punonin në prag të dyerve të zyrës sime. Mirëpo për të gjitha këto, për gjithë atë trajtim të lartë që m'u kishte siguruar atje, asnjëherë gjer më sot nuk e kam falenderuar qeverinë e SHBA-ve. Këtë gjë nuk e kam bërë jo vetëm për shkak se menjëherë pas kthimit në Prishtinë me 1979 jam përfshirë në vorbullën e ngjarjeve që pasuan së shpejti, por më tepër për shkak se gjithnjë deri më sot nuk kam pasur përgjigje të qarta në disa pyetje që më mundojnë edhe tani. Ishin të nevojshme kohë të mbushura me ngjarje që këtë më në fund ta kuptoja, në mënyrë që të dija edhe të pozocionohesha në raport me të. Tani kjo është e qartë. Prandaj, ndonëse duket e çuditshme për shkak të vendit dhe të kohës në të cilën po e bëj këtë, shfrytëzoj rastin që me gjithë zemër ta falenderoj qeverinë e SHBA-ve për qëndrimin tim atje gjatë vitit shkollor 1977-78. Mendoj se nuk është vonë, sepse këtë po e bëj sinqerisht dhe jo vetëm formalisht. Ajo është një qeveri e një vendi të madh, e një populli të mrekullueshëm me mundësi të pakufizuara. Këtë e bëj sinqerisht edhe për shkak se qeveria e këtij populli të madh, dhe e këtij vendi të madh, as përpara, as atëherë dhe as më vonë, kurrëndonjëherë me asgjë nuk e ka kushtëzuar qëndrimin tim atje. Asnjëherë nuk ka kërkuar çfarëdo shërbimi prej meje dhe ka qenë jashtëzakonisht korrekte me mua. Një gjë e tillë natyrisht imponon respekt. Ajo që mua ndërkaq atëherë më pengonte dhe që nuk arrija të kuptoja dot ishte paaftësia ime që t'i zbuloja qëllimet e vërteta amerikane kundrejt popullit shqiptar të cilit unë i përkisja. Dëshiroja të depërtoja pak më larg nga kundërvënia e tyre ndaj regjimit të Enver Hoxhës, por këtë gjë ata nuk ma mundësonin. Kisha vënë re se gjithë çka kishte të bënte me Shqipërinë ishte e vendosur në kuadër të studimeve sllave dhe kjo si në Harvard ashtu edhe në Universitetin e Çikagos, ashtu edhe në Bibliotekën e Washingtonit DC. Në të gjitha pyetjet e mia lidhur me këtë çështje ata nuk kishin përgjigje. Literatura e tyre politike si dhe literatura e historisë politike i shmangej përgjigjeve në këto pyetje. Madje edhe

Robert Lee Wolf, një autor i vjetër i studimeve të famshme për Luftën e Dytë Botërore në këtë pjesë të Ballkanit, në studimet e veta i është shmangur përgjigjes në pyetjet e mia. Të njejtën gjë e ka bërë edhe Hans Morgenthao (babai i teorive politike ndërkombëtare amerikane); Jeremy Israel, nga Universiteti i Çikagos, Steven Burg , gjithashtu nga Çikago, Dov Ronen nga Harwardi, Erik Hamp nga Çikago e të tjerë. Të gjithë ata e dinin se kam qenë në detyrën e ministrit regjional në një krahinë potencialisht eksplozive të Kosovës dhe që të gjithë ata i shmangeshin me urtësi temave "të nxehta". Ndërkaq Steven Larabee, një njeri inteligjent i moshës sime, me të cilin edhe shoqërohesha më së shumti dhe i cili atëherë ishte caktuar në Stejt Department në detyrën e shefit të Drejtorisë për Ballkanin, madje edhe ai i shmangej bisedave serioze në këtë temë. Nuk e di se përse e ka braktisur Stejt Departmentin dhe ka shkuar në Institucionin "Rand" pas arrestimit tim të parë, por e di se pikëpamja që amerikanët më me dëshirë do ta shihnin Shqipërinë të bashkuar me Kosovën dhe jo Kosovën me Shqipërinë ishte e përhapur gjerësisht midis emigracionit politik shqiptar në SHBA. Disa pjesë të caktuara, sidomos ato të bashkuara rreth Legalitetit, një parti zogiste që kërkonte kthimin e Leka Zogut në fronin e Shqipërisë, gjë të cilën vazhdon ta bëjë edhe sot, si dhe pjesë të caktuara të Ballit Kombëtar, të bashkuara rreth Xhafer Devës, flisnin, por edhe shkruanin, se me shumë dëshirë do t'ia hiqnin kokën së pari Enver Hoxhës e pastaj edhe Fadil Hoxhës. Ata mendonin se këta ishin fajtorë për mosbashkimin e Shqipërisë menjëherë pasë luftës. Nuk i përgjigjeshin dot pyetjes, përse të ishte më shumë fajtore Shqipëria se sa Kosova apo Jugosllavia për një rezultat të tillë negativ për shqiptarët menjëherë pas lufte? Përgjigjet e autorëve tanë në këto pyetje që u shfaqën pas vitit 1990 nëpër faqet e shtypit tonë e fajësojnë ish-regjimin komunist në Shqipëri, sipas logjikës së shtetësisë: "ata ishin shtet dhe jo ne." Nuk është e nevojshme të komentohet se një rezonim i tillë është më së paku naiv. Nuk ishte e vështirë që të konkludoja se një rezonim i tillë i emigracionit shqiptar në atë kohë ishte në realitet thjesht një reflektim i disponimit antikomunist të administratës amerikane e cila nuk kishte asnjë lidhje me nevojën e zgjidhjes së çështjes shqiptare. Lidhur me këtë çështje ata rezononin nga pozita e superfuqisë dhe nga pozita e politikës globale. Ata e dinin se qëndrimi i Kominternës (Internacionales Komuniste) lidhur më këtë çështje, që nga viti 1926 e këtej, deri te Kongresi i V i PKJ me 1941, ishte që Kosova do të duhej t'i bashkohej Shqipërisë, prandaj ranë në konkluzionin e kundërt d.m.th. se do të duhej që Shqipërinë t'ia bashkonin Kosovës, në mënyrë që edhe më tej të mund t'i shisnin botës sllave 300 milion këmisha në vend të vetëm 5 milion këmishave sa do të mund t'u shisnin shqiptarëve po t'i mbështesnin. Lidhur më këtë ndonjëri prej tyre fliste hapur si me shaka. I kuptoja mirë atëherë parametrat e arsyetimeve të tyre sipas të cilëve gjithçka ishte e shndërruar në kuantitet, por nuk mund të them edhe se më pëlqente një gjë e tillë. Edhe më pak më pëlqente realiteti ynë politik i cili ato pyetje, me metodën e raprezaljeve policore, i kishte shpallur si tema tabu. U desh tepër shumë kohë, punë, djersë dhe gjak që këto çështje më në fund të hapeshin. Qysh atëherë e kisha fituar përshtypjen se autonomia e Kosovës në ish-Jugosllavinë titiste ishte në të vërtetë refleksion i ndeshjes së dy politikave globale pas të cilave qëndronin dy shoqëri globale dhe ky fakt më pati tronditur. Duke mos u futur më thellë në elaborimin e zbulimeve lidhur më këtë pyetje, duke iu drejtuar këtij gjyqi, vetëm mund t'i theksoj bindjet e mia të cilat s'janë obligative për askend, por të cilat përmbajnë kërkesën që lidhur me këto të mendohet, madje edhe nga ana e qeverisë së SHBA-ve në Washington, apo qeverisë Ruse në Moskë, në Beograd, Tiranë apo në Prishtinë:

Populli shqiptar duhet bashkuar. Këtë e dijnë të gjithë dhe askush më nuk e konteston. Ai duhet të bashkohet për shkak se është i njësuar në planin shpirtëror: e ka një gjuhë, një kulturë dhe një histori. Për shkak se është një popull i vjetër evropian i Ballkanit, i cili që heret e ka demonstruar pjekurinë e vet shtetformuese; për shkak se gjithashtu që herët e ka arritur nivelin e duhur të vetëdijes politike për veten, për vendin dhe për interesat e veta në regjion, dhe për shkak se e ka dëshmuar në mënyrë të lavdishme dobishmërinë e vet në të gjitha

planet e bashkësisë evropiane të popujve. Nuk i duhet që ta dëshmojë përkatësinë e vet në këtë bashkësi, sepse pavarësisht nga pozita e vet gjeopolitike dhe e pranisë së religjionit islamik në shumicën e pjesëtarëve të tij, ai ka qenë dhe ka mbetur popull evropian. Ai duhet të bashkohet edhe për shkak se e drejta për vetëvendosje është njëra ndër arritjet qenësore të qytetërimit evropian, e drejtë të cilën vetë ajo e ka proklamuar dhe e cila më asnjë populli në Evropë nuk mund t'i refuzohet a t'i mohohet. Popullit shqiptar i duhet një gjë e tillë që të mund të zhvillohet vetë më tej për ta arritur nivelin e përgjithshëm të kësaj bashkësie. E drejta e popullit shqiptar për t'u bashkuar buron edhe nga fakti se ai nuk ka qenë ndonjëherë i pyetur për caktimin e kufijve që e cungojnë nga të gjitha anët. Kur u bë një gjë e tillë në Konferencën e Ambasadorëve të gjashtë fuqive të mëdha evropiane në Londër, premieri i atëhershëm britanik, sër Edward Grey, që e kryesonte atëbotë atë konferencë, pati deklaruar publikisht se ishin të detyruar që ta flijonin këtë popull për shkak të ruajtjes së paqes evropiane. Mirëpo paqja me këtë nuk u ruajt as atëherë dhe as më vonë. Misionarë të ndryshëm të Lidhjes së Kombeve nga ajo kohë (1919-20) i propozonin popullit shqiptar që gjeniun e vet krijues ta orientonte në drejtim të rritës së brendëshme e të krijimit, ndërkaq Evropa, nga ana e vet, do të dinte që këtë gjë në një kohë të caktuar ta shpërblente. Ai një gjë të tillë e bëri. Dekada të tëra ai e duroi me dinjitet politikën e asimilimit me dhunë dhe të spastrimit etnik të regjimeve të ndryshme serbe. Vetëm në mes dy luftërash botërore e lëshuan përdhunisht këtë hapësirë më se 240 000 njerëz. Në vitet e pasluftës shkuan dhe 600 000 të tjerë të cilëve iu bashkuan edhe po aq kosovarë në kohën e sotme, në kohën e ndryshimeve demokratike. Nuk ka të dhëna të sakta për numrin e të vrarëve e të dëbuarve, por ai sillet diku rreth dhjetëra mijërave. Shkenca bën të njohur se vetëm gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe menjëherë pas saj, janë vrarë më shumë se 40 000 shqiptarë. Ekzistojnë madje edhe marrëveshje ndërshtetërore për shpërnguljen e shqiptarëve në Turqi si turq, por Evropa pati heshtur. Asnjëherë nuk i pati gjykuar, ndonëse ua pati premtuar shqiptarëve mbrojtjen e vet.

Ne e dijmë që kufijtë ndërkombëtarë Evropa i ka shpallur të pandryshueshëm, mirëpo e ka lënë të hapur mundësinë e ndryshimit të tyre me pranimin e palëve të interesuara. Prandaj bashkimi i popullit shqiptar duhet të realizohet në rrugë institucionale dhe me metoda demokratike. Shkenca konstaton se një territor kompakt me 115 mijë km2, nga Kongresi i Berlinit -1878, gjer më sot, është ngushtuar në 55 gjer 65 mijë km2 në të cilat populli shqiptar tani është në shumicë. Në Konferencën e Ambasadorëve në Londër 1912-13, shteti shqiptar u krijua në një sipërfaqe prej pak më shumë se 28 mijë km2. Dallimi midis kësaj shifre dhe 65 mijë km2 në të cilat jeton sot në shumicë populli shqiptar në trojet e veta historike, duhet të inkuadrohet në shtetin e njësuar shqiptar.

Në luftën e vet për bashkimin e tij, populli shqiptar ka të drejtë të presë ndihmë jo vetëm nga Evropa dhe bashkësia ndërkombëtare, por pikë së pari prej atyre popujve të ish-Jugosllavisë me të cilët ka jetuar bashkërisht, dhe në rend të parë nga serbët. Serbët duhet ta kuptojnë se koha e dominimit mbi shqiptarët ka përfunduar. Ata që e njohin mirë historinë sigurisht që tashmë e kanë kuptuar se gjer me ardhjen e turqve në këto hapësira nuk kishte dominim të njërit mbi tjetrin. Me pranimin e islamizmit nga ana e feudalëve shqiptarë dhe me inkuadrimin e tyre në sitemin turk të administrimit, ka ardhur deri te një proces të cilin serbët kanë mundur ta kuptojnë si dominim të shqiptarëve mbi ta, gjë që s'ishte e vërtetë, sepse inkuadrimi në sistemin e administrimit të Perandorisë Turke dhe pranimi i religjionit islamik nuk ishte vetëm një veçori shqiptare. Me largimin e turqve nga Ballkani, me forcimin e Rusisë dhe pastaj edhe të ish-BRSS-së, në fillim erdhi gjer ke ndarja e popullit dhe e territorit shqiptar, pastaj edhe tek një politikë e gjenocidit sui generis ndaj shqiptarëve që mbetën jashtë kufijve të shtetit të tyre. Që nga viti 1844, d.m.th. që nga "Naçertania" e Ilia Garashaninit dhe gjer më sot, politika serbe ndaj shqiptarëve ishte në thelb sub-imperialiste. Ajo ka shkuar linjës së nënçmimit dhe të denigrimit të shtetit shqiptar si dhe të asimilimit të dhunshëm të popullatës shqiptare nën jurisdiksionin e saj. Me fjalë të tjera, forcimi i animozitetit shqiptaro-

serb apo serbo-shqiptar ka qenë gjithmonë i lidhur me ndryshimet në rrethimin e tyre ndërkombëtar.

Në pjesën I të artikullit tim studimor "Viti 81 dhe proceset e demokracisë" pastaj dhe në pjesën II të artikullit "Bëje ose vdis" (Alternativa 7/8, 1991, dhe "Fjala", mars 1992) unë jam përpjekur të përkujtoj se këta dy popuj gjenden në një nivel të përafërt ose të njëjtë të madhësisë demografike, dhe të zhvillimit të gjithëmbarshëm. Pa ndikimin e jashtëm historia e tyre do të mund të zhvillohej në drejtim të rivalitetit të shëndoshë në bashkëpunim dhe në zhvillim. Për këtë shkak gjithmonë kam insistuar që politika të heq dorë nga instrumentalizimi i vet për interesa të huaja. Mirëpo me politikën e terrorit shtetëror ndaj shqiptarëve Serbia sikur synon t'i detyrojë shqiptarët që të heqin dorë nga kërkesat e tyre legjitime dhe nga aspiratat e tyre historike. Kjo sikur arsyetohet me faktin nga që edhe asaj vetë i është e qartë tashmë se një politikë e tillë është absurde dhe jashtë kohës. Me ritualizimin e vrasjeve, siç ndodhi me rastin e Hasan Ramadanit nga fshati Shajkovc, të cilin e përshkruan shtypi në gjuhën shqipe, nuk mund të arrihet asgjë pozitive. Ritualizimi i vrasjeve ka qenë veçori e kanibalizmit, ndërkaq dihet se ai është çrrënjosur. Vdekjet janë tragjike me faktin se na përkujtojnë përkohshmërinë e jetës sonë. Për këtë shkak indiferentizmi ndaj jetës njerëzore nuk mund të jetë përmbajtje e asnjë lloj politike dhe e asnjë ardhmërie. Për këtë shkak politika që ndalet në gjykimin formal të rasteve të tilla, ndërsa më vonë prej tyre, me të gjitha mjetet e mundshme përpiqet të kapitalizojë dhe të mbledhë poena për veten, një politikë e tillë, e cila, veç tjerash, mbështetet ekskluzivisht në faktorët e jashtëm në dëm të faktorit të brendshëm, nuk mund të ketë asgjë të përbashkët me popullin shqiptar. Në qoftë se ajo nuk është shprehje e tradhtisë së interesave nacionale atëherë ajo është edhe vetë viktimë e ndonjë komploti, gjë që nuk e zvogëlon përgjegjësinë e saj për gabimet dhe për lëshimet e bëra. Mirëpo, gjykuar sipas faktit se si njëra më arreston e tjetra më sulmon vetëm për shkak se unë po insistoj në zbulimin e së vërtetës dhe të vërtetave, është shumë afër mendësh se politikat e tilla në të dy anët synojnë në zgjidhje shumë specifike dhe të përcaktuara në këtë pjesë të Ballkanit. Përndryshe, përse si këtu ashtu edhe në Shqipëri po burgoset dhe po gjykohet një profil shumë i përcaktuar intelektualësh, pikërisht ai që ka përvojë të caktuar prej burrështeti, nën akuza që tingëllojnë cinike, dhe që nuk i kanë hije askujt, as kohës dhe as vendit?

Në letrën time të hapur drejtuar ish-bashkëshortes dhe një segmenti të inteligjencisë së Kosovës në Prishtinë, në tekstin me nëntitull "Shqipëri e reduktuar apo republikë e barabartë" ia kam tërhequr vërejtjen atij segmenti të inteligjencisë për atë që nuk më pëlqente. Letra u botua në revistën «Doruntina» nr. 3, 1993, në Kumanovë, dhe jo në «Bujkun» apo në gazetat tjera të Prishtinës. Aty kam tërhequr vërejtjen edhe për problemin e marrëdhënieve me Greqinë, lidhur me ortodoksët e Shqipërisë Jugore, mirëpo këta zotërinj atëherë u shtirën si të mençur. Ndërkaq tani, kur ky problem ka shpërthyer në sipërfaqe, ata paraqiten si të befasuar. Zbrazin nëpër gazeta ndjenjen e një "patriotizmi zemërak", duke e fshehur dyfytyrësinë e vet. Vërtet nuk është gjë e vështirë që të bësh karagjozllëk nga politika me metodën e masakrimit të integralizmit të çfarëdo mendimi, me kombinimin e gënjeshtrës dhe të harresës ose me ndrrimin e tezave. Mirëpo kur një gjë e tillë bëhet në disa kushte specifike të caktuara, dhe për një kohë të caktuar, me rrugë sistematike, atëherë dëshirohen të arrihen qëllime mjaft të përcaktuara, ndonëse nuk e di akoma se për çfarë qëllimesh është fjala, por nuk është e vështirë të konstatohet se janë në lidhje të caktuar me zgjidhjen e çështjes shqiptare. Për këtë shkak edhe më tej do t'i saktësoj pikëpamjet e mia lidhur me këtë çështje, dhe këtë për shkak se gjithë deri më sot ato përbënin një lëndë për shpjegime kontradiktore, ndërkaq unë kam qenë dhe jam akoma i sulmuar nga të gjitha drejtimet e mundshme:
Bashkimi i popullit shqiptar nuk mund të realizohet si zgjerim territorial as i Jugosllavisë dhe as i Serbisë. Kjo nuk do të ishte zgjidhje e çështjes shqiptare por një imponim i një zgjidhjeje të tillë për të, që do të duhej të ishte rezultat i ndonjë lufte. Kjo gjithashtu do ta implikonte përzierjen e faktorëve të tjerë. Greqia tashmë i ka shfaqur hapur pretendimet e saj

ndaj Jugut të Shqipërisë, dhe kundrejt një imponimi të tillë të zgjidhjes as Turqia s'do të mund të ishte indiferente, por as Italia. Bashkimi i popullit shqiptar si zgjerim territorial i Jugosllavisë do të ishte në esencë zgjerim territorial i Serbisë, po qe se kjo do ta nënkuptonte mbetjen e Kosovës nën çfarëdo ingjerence të Serbisë. Populli shqiptar diçka të tillë nuk do të mund ta pranonte, dhe as që do të mund të pajtohej ndonjëherë me të. Propozimet që po shfaqen tani për lidhje konfederale me Shqipërinë pa u zgjidhur paraprakisht çështja e njohjes së Kosovës de jure mund të jenë shprehje e dëshirës që kjo çështje të përshpejtohet, por mund të duket edhe si një çështje tejet e diskutueshme. Nuk ka dyshim se këto propozime janë shprehje edhe e besimit absolut në bashkësinë ndërkombëtare, por ajo në zgjidhjen e këtyre çështjeve rendom i ndjek interesat vetjake, ndërsa interesat e palëve të interesuara i merr parasysh vetëm në masën në të cilën ato palë janë të zonjat vetë që t'i mbrojnë e t'i sigurojnë.

Pikërisht për shkaqe të tilla, bashkimi i popullit shqiptar duhet t'i paraprijë çfarëdo forme të bashkimit federal ose konfederal, ose formave të tjera të bashkimit në tërësi më të mëdha, gjersa vetë akti i bashkimit duhet të jetë shprehje e vullnetit të tij që nuk bën të prejudikohet në asnjë mënyrë. Vetë akti i bashkimit të popullit shqiptar për shkak të karakterit të ndarjes së tij, bazohet në esencë në ndarjen e qetë dhe dinjitoze me fqinjët. Çfarëdo politike që nuk e merr parasysh përparësinë e kësaj çështjeje nuk mund të jetë në realitet shprehje e interesave nacionale shqiptare.

Shqipëria është vendi i vetëm në Evropë që kufizohet pothuajse nga të gjitha anët me vetveten, d.m.th. me popullin e vet dhe me trojet e veta historike. Për këtë shkak një çështje prioritare ose një çështje me rëndësi prioritare për Republikën e Kosovës, është ndarja e qetë dhe dinjitoze me RFJ dhe me Republikën e Serbisë, dhe jo bashkimi ose njësimi me Shqipërinë, për shkak se kjo do të kuptohej si zgjerim territorial i Serbisë në drejtim të Shqipërisë, gjë e cila do të nxiste pretendime të ngjashme edhe në Greqi. Kjo do të thoshte natyrisht luftë. Nuk është aspak e pamundur që në qarqet e caktuara në të gjitha qendrat e interesuara të fuqisë, nga Beogradi në Athinë dhe gjer në Washington, dëshirohet një zhvillim i tillë i situatës. Ata shpresojnë për një fitore minimale d.m.th., për një zgjidhje të përkohshme të çështjes shqiptare në bazë religjioze në të cilën ndonjë shtet i bashkuar eventual shqiptar musliman do të figuronte ose si një shtet i veçantë, ose si një anëtar i një tërësie më të madhe.

Dihet se, për dallim nga popujt tjerë të Evropës, religjioni tek shqiptarët gjithmonë ka qenë mënyrë e mbijetesës dhe jo mënyrë e jetesës. Përkatësinë e vet religjioze shqiptarët asnjëherë nuk e kanë identifikuar me përkatësinë e vet kombëtare. Elementi i tyre kryesor përbashkues ka qenë gjuha dhe vetëdija tradicionale për veten. Ata i kanë tri religjione, ndërsa asnjeri prej tyre nuk ka lindur tek këta dhe nuk është kthyer në gjendjen e tyre të natyrshme. Të gjitha ato kanë ardhur bashkë me zgjerimet imperiale (Roma dhe Islamizmi) ose me forcimin e qendrave të fuqisë (Bizanti). Ky fakt (tri religjione) i përgjigjet pozitës gjeostrategjike të vendit ku jetojnë - në trekufirin e tri kontinenteve. Ky fakt e shton pasurinë shpirtërore të kulturës së tyre dhe i kontribuon perspektivës së tyre. Ndarja e tyre në bazë të përkatësisë religjioze, për vetë shqiptarët do të ishte e dëmshme, për shkak të varfërimit të shpirtit dhe të kulturës, për shkak të humbjes së territoreve, etj. Por edhe për praktikën dhe për teorinë e marrëdhënieve ndërkombëtare kjo do të ishte tragjike, sepse në këtë mënyrë do të afirmoheshin kriteret të cilat ajo i ka tejkaluar që moti, si dhe për shkak se ky do të ishte një tregues i qartë i konfrontimit global të shoqërive globale.
Nuk e besoj se mund të ketë midis shqiptarësh shumë të tillë që do të pajtoheshin qysh më parë me një mundësi të tillë. Politika ndërkombëtare ndërkaq është një gjë e ndjeshme. Ajo ofron mundësi të shumta të manipulimeve të ndryshme përmasash kolosale pikërisht për shkak se pas tyre qëndrojnë shtetet. Ato mendojnë se me këtë mund të arrihen qëllimet e caktuara dhe nuk hezitojnë fare kur është fjala për shfrytëzimin e metodave të tilla. Në anën tjetër ekziston një numër i madh njerëzish nostalgjikë për kohërat e shkuara të cilët

ndryshimet demokratike në Evropën e Lindjes i përjetojnë si kthim në të kaluarën. Ata mendojnë se është realizuar gjermanizimi i Evropës e jo evropeizimi i Gjermanisë. Është pak e besueshme që në disa qarqe të mos mendohet që me anë të pazarllëkut me trojet shqiptare të zënë pushtetin dhe është pothuajse e pa mundshme që një perspektivë e tillë e zgjerimit territorial në llogari të shqiptarëve të mos u pëlqejë qarqeve të caktuara si në Beograd, ashtu dhe në Athinë. Këto qarqe mbase mendojnë se kjo do të ishte fare në rregull, fare shik, dhe në frymën e ndryshimeve demokratike në Evropë. Bile ndoshta ato shpresojnë se do të bëjnë një salto mortale politike si në vitin 1937, dhe me ndihmën e miqve të forcuar t'i rikompensojnë sërish interesat e humbura gjatë luftës së pandershme politike për pushtet. Ndoshta ata kanë të drejtë. Për mua ndërkaq ata kanë të drejtë në masën në të cilën do të kuptohet se ndryshimet politike në Evropë e mundësojnë deklarimin e parimit të vetëvendosjes politike. Atëherë kur një popull deklarohet politikisht për zbatimin e këtij parimi, asgjë nuk mund ta ndalojë gjer në realizimin e tij të plotë. Ndryshimet politike në Evropë e favorizojnë këtë. Me fjalë të tjera, as vetë nuk e besoj se instrumentalizimi politik i kombit vetjak përbën një rrugë të drejtë për arritjen e qëllimeve afatgjata. Ai detyrimisht e nënkupton karakterin autoritativ të pushtetit dhe përkrahjen e këtij pushteti nga pjesët më reaksionare të popullit. Unë jam ithtar i nevojës së forcimit të identitetit nacional dhe jo i instrumentalizimit të tij. Vetë procesi i forcimit të këtij identiteti nuk mund të realizohet si kthim në të kaluarën por si ecje progresive drejt së ardhmes. Një ecje që nuk i mohon vlerat pozitive të së kaluarës por i inkuadron në vetvete dhe i kuptimëson në kohë. E di se dikur, për shkak të rivalitetit të fuqive imperiale për territore dhe për tregje të reja, instrumentalizimi i popujve të vegjël ose të ndonjë pjese të tyre të caktuar, ishte një gjë fare e rëndomtë. Popujt lidheshin për këtë ose për atë fuqi, dhe për këtë shkak, tek popujt e vegjël lindën bindje dhe paragjykime për predispozitat miqësore të kësaj ose të asaj fuqie. Kjo është në fuqi edhe sot por tani ka ndryshuar konteksti i përgjithshëm i gjërave. Sistemet imperiale janë bërë të shtrenjta, sklerotike dhe joefikase, prandaj janë lënë që moti. Rivaliteti i fuqive gjithnjë e më tepër do të realizohet si konkurrim i zhvillimeve intensive të brendëshme dhe për prodhimin e zbulimeve sa më cilësore tekniko teknologjike si dhe për tregjet që do të dijnë të konsumojnë prodhime të tilla. Ky fakt i vë në pozicion të njëjtë si serbët, ashtu dhe shqiptarët. Serbët ndërkaq, do të duhej të hiqnin dorë nga ëndrrat imperialiste; ata duhet ta njohin edhe de jure Republikën e Kosovës, për t'iu kthyer kështu ardhmërisë së tyre. Këtu qëndron shkaku i theksimit tim se Republika e Kosovës duhet krijuar në raport me veten dhe jo për inat të serbëve; se nuk ka kthim në komunizëm, por as marshim drejt fashizmit, se demokracia nuk plotësohet me përmbysjen e klasave por me luftën konkurrente të ideve dhe të vlerave për gjëra më të mira dhe më cilësore. Me fjalë të tjera kam kërkuar që përmbajtja e shqiptarizmit të mos nxirret nga antiserbizmi ashtu si përmbajtja e serbizmit të mos nxirret nga antishqiptarizmi. Kjo natyrisht nënkupton mirëkuptimin dhe jo luftën, por as luftërat nuk janë zhveshur nga logjika sepse me atë rast do të ktheheshim në kohërat e barbarizmit dhe jo të civilizimit. Duke e njohur edhe de jure Republikën e Kosovës, serbët nuk bëhen popull më i vogël dhe as shqiptarët popull më i madh. Në këtë mënyrë ata do të bëheshin të tillë çfarë janë në të vërtetë. Përse do të duhej luftuar për t'u dëshmuar ajo që tashmë po shihet dhe që ekziston? Populli shqiptar thjesht është deklaruar për shtetin e vet sepse e ka ndjerë nevojën për zhvillimin e mëtejshëm vetjak. Në emër të çkafit serbët do të mund t'i pengonin? Edhe sikur vërtetë të besonin në atë që ua ofron një pjesë e historisë në formë të mitit mbi Kosovën, tani kjo është e parëndësishme. Nuk është miti udhërrëfyes i mirë për ardhmërinë por e vërteta. Pastaj nuk është tërësisht e sigurt se luftërat mund të përfundojnë gjithmonë ashtu siç paramendohen dhe siç dëshirohen. Tani është pothuajse e qartë se ekzistojnë qendra të largëta të caktuara të cilat i mbajnë në kontroll proceset e luftës e të paqes si dhe rezultatet e tyre në të gjitha regjionet që kanë rëndësi për paqen botërore. Tashmë është plotësisht e qartë se ato nuk dëshirojnë që në këto hapësira të vijë gjer ke lufta.

Ato e dijnë që populli shqiptar është dëmtuar në të kaluarën dhe se këtë

gjendje e ka edhe sot. Ata e dijnë se ai ka të drejtë të zhvillojë luftë mbrojtëse ose çlirimtare, sepse luftërat e tilla konsiderohen, dhe janë, një e drejtë e natyrshme e popullit për vetëmbrojtje dhe për ekzistencë. Si të tilla ato merren si legjitime edhe nga dokumentat e OKB. Ato e dijnë gjithashtu se populli shqiptar, në territorin e vet kompakt, është i vetmi që është sakatosur kryq e tërthor me kufij artificialë ndërshtetërorë, i nënshtruar ndaj organeve shtetërore të disa shteteve, gjersa në shtetin e vet e ka pjesën më të vogël; se është i përndjekur dhe se në disa vende, si në Kosovë, për një kohë të gjatë po i nënshtrohet politikës së terrorit shtetëror. Pikërisht sepse e dijnë një gjë të tillë, ata e mbështesin politikën paqësore të alternativës shqiptare në Kosovë; e lavdërojnë dhe e shpërblejnë, por njëkohësisht edhe e kontrollojnë dhe ia tërheqin vërejtjen, edhepse këto vërejtje në të vërtetë i adresohen Serbisë, sepse ata mbase vlerësojnë se vetëm Serbia është ajo që mund të zhvillojë luftëra në këto hapësira. Ata e dijnë se populli shqiptar në këto hapësira, që ka të drejtë të mbrohet dhe të luftojë për të drejtat e veta legjitime, është plotësisht i paarmatosur. Nga shtypi në gjuhën shqipe lexojmë se shpeshherë zhvillohen aksione brutale për mbledhjen e armëve. Të vetmet armë që ndonjëherë i gjejnë aty-këtu, janë ndonjë pushkë automatike, ndonjë revolver, dhe në raste shumë të rralla, edhe ndonjë bombë dore. Në rrethanat e luftës, këto do të quheshin armatim i lehtë i këmbësorisë. Në një luftë bashkëkohore këto do të quheshin si armë për spastrimin e terrenit, por këto nuk janë armë për zhvillimin e çfarëdo lufte në kushtet bashkëkohore. Vetë këmbësoria qysh moti është shndërruar në një forcë përcjellëse të njësive tankiste, ndërsa vetë ai armatim së shpejti do të mbetet vetëm një relikt i së kaluarës nga kohërat e gangster -dueleve të tipit të Al Kapones. Populli shqiptar askund tjetër, përveç në Shqipëri, nuk e ka ushtrinë e vet të armatosur apo njësitë e veta paramilitare. Ajo që gjendet në Shqipëri thonë se është akoma në procesin e riorganizimit dhe të modernizimit. Kam dëgjuar se pikërisht tani, në këtë kohë të të gjitha rreziqeve të mundshme, paska qenë e nevojshme të zëvendësohet komplet kuadri i shkolluar i oficerëve të armatës e të policisë me të tjerë që tani sapo kanë filluar shkollën. S'mund të ekzistojë një indikacion më i qartë i qëllimeve të një pushteti politik mbi rrugën paqësore të zgjidhjes së problemeve dhe për lëshimin pa asnjë rezervë të vendit të vet në duart e faktorit ndërkombëtar. Ky është faktori që dikur na ka ndarë. Tani do të na bashkojë, nëse jo për shkak të ndonjë paqeje të mundshme, atëherë mbase për shkak të dëshirës për eksperiment! Për këtë shkak, ne shqiptarët e Kosovës, që dikur e kemi luajtur rolin e dorës së parë në themelimin e shtetit shqiptar, tani iniciativën për bashkim ua kemi lënë atyre, të cilëve u mbetet që fillimisht të modernizohen, ndërsa në ndonjë të ardhme edhe të bashkohemi! Sa të mençura që janë këto qendra të largëta të fuqisë! Atyre gjithmonë u shkon përdore që përmes vetë nesh të na mashtrojnë, ndërsa pas kësaj edhe të na shpërblejnë e të na i rrahin miqësisht shpatullat.

Në Kosovë policia dhe mbrojtja territoriale qysh moti janë shpërndarë dhe janë çarmatosur. Nuk u la që të mbijetonte asnjë formë organizative, por edhe në qoftë se përkundër kësaj u la diçka për të mbijetuar, atëherë kjo sigurisht gjendet në parahistorinë politike të kohëve të nomenklaturës komuniste titiste, që është lojale ndaj zotërve të vetë të vegjël, por jo edhe ndaj ligjit, sepse ligje akoma nuk ka. Ata i janë lënë vetvetes, si jetimët. Në qoftë se në çfarëdo mënyre veprojnë akoma, atëherë kjo ndodh për shkak të inercisë, dhe pikërisht për shkak të inercisë së vjetër. Për shkak të situatës sonë të gjithmbarshme, kështu së paku po thuhet, asnjë politikë nuk do ta marrë përgjegjësinë për ta. Sikur të kishin zbritur nga Marsi dhe sikur të mos ishin prej këndej! Politika në këtë mënyrë i shmanget të qenit serize. Ajo bëhet joserioze. Ajo do ta donte Republikën por nuk do ta donte edhe përgjegjësinë për të. Ndërkaq Republika, sipas definicionit, nënkupton shtetin, dhe shteti duhet t'i ketë edhe ushtrinë edhe policinë - dy karakteristikat e pakontestueshme të shtetësisë së shtetit. Bindjet dhe qëndrimet e mia lidhur me këto çështje janë shumë të qarta dhe të tilla kanë qenë gjithmonë. Politika e Republikës së Kosovës duhet të bëhet serioze. Këtu s'ka më «hem ma kanda hem s'dua». Ajo duhet t'i pranojë si të vetat hem ushtrinë hem policinë. Ajo duhet t'i riorganizojë dhe t'i

organizojë ato në frymën e kohës dhe në pajtim me ndryshimet dhe detyrat e tyre. Policia dhe ushtria e Republikës së Kosovës duhet të jenë efikase por edhe meritore për shërbimin në shtetin e ri demokratik. Ato janë pasqyrë e moralit publik por edhe e dinjitetit të popullit sepse për shkak të përbërjes së tyre sociale, ato i reflektojnë të gjitha shtresat e shoqërisë. Ato ndërkaq janë edhe diç më tepër: ato reflektojnë aftësinë e një shoqërie që të organizohet në pajtim me arritjet botërore nga cilado fushë e veprimtarisë shoqërore por edhe aftësinë e asaj shoqërie për të pranuar dhe absorbuar gjithçka të re, progresive dhe të pazvetënuar. Shkurt, me shembullin e vet, dhe me nevojën për të vënë në jetë dhe për të zbuluar gjithmonë arritjet e reja në fushën e shkencës, ato duhet të tërheqin gjithë shoqërinë përpara drejt progresit. Dhe pikërisht ato s'duhet ta heqin mendjen kurrë nga dinjiteti i vet, dinjiteti i popullit të vet dhe i shtetit të vet.

Pranimi i ushtrisë dhe i policisë nuk e nënkupton luftën. Në rastin konkret dhe në çastin aktual ajo nënkupton kthimin e besimit në dinjitetin e vet. Ajo nënkupton edhe marrjen e përgjegjësisë vetiake për zhvillimin e gjërave si në Republikën e Kosovës ashtu edhe për Republikën e Kosovës. Në këtë botë nuk ekziston ndokund ndonjë vend, ndërkaq janë më shumë se 180 sish që veten e quajnë shtet dhe që të mos e kenë ushtrinë dhe policinë e vet. Këto i ka madje edhe Vatikani, së paku në kuptimin simbolik, ndonëse nuk e konsideron veten si shtet të mirëfilltë dhe as që është i tillë në kuptimin klasik. Sikur shtetet të zhvillonin luftëra vetëm për faktin se i kanë në dispozicion policitë dhe ushtritë e veta, atëherë asgjëkundi dhe asnjëherë nuk do të kishim paqe. Ato janë instrumente të luftës dhe në rend të parë të luftës, por ato mund të lindin edhe gjatë luftës. Është më mirë që të krijohen në kushtet e paqes pikërisht për shkak të paqes. Ato gjithnjë e më tepër po bëhen instrumente të paqes.

Sipas hipotezës se Republika e Kosovës po njihet de facto, atëherë ç'kuptim ka që ushtria dhe policia e Republikës së Serbisë, në territorin e Republikës së Kosovës, t'i kryejë punët e ushtrisë dhe të policisë së Republikës së Kosovës? Përse të lejohet në këtë mënyrë nxitja e urrejtjes dhe akumulimi i animozitetit midis këtyre dy popujve?
Më tej, është e vërtetë se politika e Republikës së Kosovës po thirret në një gandizëm të llojit të vet dhe ajo vërtet është një gandizëm i llojit të vet. Unë vetë jam pionieri i vërtetë i kësaj politike, sepse edhe para burgosjes në vitin 1981 e kam pasur të qartë raportin e drejtë të forcave në botë. Për këtë dëshmon edhe libri im «Lufta e ftohtë dhe detanti» botuar në të dy gjuhët në Prishtinë në vitin 1976. Në burg, gjatë gjysmës së parë të viteve '80-të, unë gjithmonë kam ndikuar në përvetësimin e metodave paqësore të luftës për Republikën e Kosovës, sepse atëherë kam qenë i vetmi njeri në Kosovë, të cilit i ishin plotësisht të qarta pasojat eventuale të çfarëdo lufte. Ky ishte tek e fundit edhe motivi kryesor për shkrimin e atij libri të vogël por të rëndësishëm, që më vonë për vite të tëra u bllokua dhe pothuajse u harrua. Pastaj vetë përcaktimi im në atë kohë për Republikën e Kosovës në kuadër të Jugosllavisë në mënyrë të natyrshme e përjashtonte çfarëdo mendimi për luftën, sepse ç'do të na duhej Jugosllavia po të ishim të detyruar që brenda saj të luftonim për barazi?
Pas daljes nga burgu me 1985, atje ku isha i përndjekur, i izoluar dhe i ostracizuar padrejtësisht, pa kurrfarë vendimi të shkruar nga çfarëdo instance e pushtetit, për vite të tëra u kam folur fshatarëve që po e deshët Republikën në kuadër të Jugosllavisë, urdhëroni bashkë me mua. Ndërkaq po e deshët Shqipërinë, kjo e nënkupton luftën. Ndërkaq për luftë le të urdhërojnë të tjerët. Unë do të isha vetëm ushtar. Pushteti sigurisht që e dinte këtë. Ai e përcillte çdo hap timin dhe çdo fjalë timen. Ai përpiqej që ca të tjerë, sidomos të rinj, t'i shndërronte në mua me anë të tentimeve të çmendura për të depërtuar në trurin tim dhe me anë të imitimeve tragjikomike. Nëntë vjet të tërë më bëri plotësisht të varur materialisht nga të tjerët, fillimisht nga prindërit e mij të vjetër, nga vëllëzërit e mij më të rinj, dhe pastaj edhe nga fshatarët tjerë. Nuk më lejonte të punësohesha askund duke i frikësuar punëdhënësit eventualë. Asnjëherë nuk më dha pasaportë për udhëtim jashtë vendit. Dy herë themelova familje me femra intelektuale dhe që të dy herët dështova. Ky fakt natyrisht është shfrytëzuar

që të më pamundësohet ikja, sepse çfarë do të bëja unë në të vërtetë me komoditetin jetësor të jashtëm pa fëmijët e mi të mitur? Mos do të ketë qenë vallë e nevojshme që ndryshimet të kryhen me një dialog aq të çuditshëm me mua, apo vetë unë të kem qenë tepër ambicioz? Nuk e di. Me fjalë të tjera, është plotësisht e qartë nga ajo që u tha, se lufta për Republikën e Kosovës me mjete paqësore nuk u zhvillua vetëm me një siguri rutinore prej zotërinjsh elegantë nga kancelaritë e gjera e nga kabinetet e bukura. Ajo ka kërkuar privacione kolosale, viktima e flijime. Ndërkaq privacionet dhe flijimet i bëjnë vetëm ata që kanë shkallë të lartë të moralit vetiak por edhe që besojnë fuqimisht në ndershmërinë dhe në fisnikërinë e qëllimeve për të cilat luftojnë. Sepse një qëllim fisnik nuk mund të realizohet me metodat makiaveliste të intrigave dhe të shpifjeve. Bashkimin e Italisë nuk e solli mendimi politik i Makiavelit por vetëm mendimi politik i Macinit dhe lufta vetmohuese e një morali tejet të lartë e Garibaldit. Makiaveli e ka përshkruar luftën politike për pushtet të sundimtarëve të ndryshëm të paskrupullt dhe të princërve të Italisë feudale. Ai u jepte atyre udhëzime se si ta përforcojnë pushtetin dhe ka pasur besim se ndonjëri prej tyre do ta shfrytëzojë atë pushtet në favor të bashkimit të Italisë. Mjeshtritë të cilat i përshkruan dhe i rekomandon ai sigurisht që janë shfrytëzuar edhe më parë, por edhe pas tij, në luftërat e përgjakshme për pushtet nga ana e oborrtarëve të ndryshëm dhe despotëve, nga ana e tiranëve dhe diktatorëve të vjetër e modernë, por kurrë ndonjëherë ato, gjatë gjithë historisë, nuk e kanë sjellë fitoren e çfarëdo lëvizjeje politike serioze dhe as forcimin e çfarëdo pushteti demokratik. Ato mund të sjellin forcimin e pushteteve dhe të pushtetmbajtësve despotikë, autokratikë, autoritarë dhe totalitarë; ato janë metoda të një lufte të paskrupullt, të paturpshme dhe të përgjakshme për pushtet, por ato janë në kundërshtim të ashpër dhe të thellë me vetë nocionin e demokracisë. Mjafton që të shfletohen faqet e «Zërit» që të shihet se me ç'zjarr e ç'pasion gazetarët e tipit të H. Matoshit në emër të mësuesve të tyre e predikojnë imoralitetin në politikë! Implikimi i vetëm i metodave të tilla është lufta e përgjakshme qytetare, dhe këtë gjë ata do të duhej ta dinin.

Në artikullin tim «Për një qasje më shkencore ndaj politikës në Kosovë» (DeA, 1-1991), e kam nënvizuar në mënyrë indirekte trajtimin e gabuar dhe të njëanshëm të mendimit politik tek ne. Pasoi një reagim i vrazhdët, histerik, vëllimor dhe gjithëpërfshirës i qarqeve të përmendura politike. Kjo më dha të kuptoj se nomenklatura politike intelekuale e Kosovës kishte vendosur të vinte në jetë ostracizmin e vjetër grek ndaj meje, gjë që dukej dhe interesante, sepse kurrë nuk kam qenë kundër asaj që ajo ta zinte vendin që i takonte në shoqëri. E dija se ishte fjala për një grupacion të fuqishëm politik pa ndonjë konkurrencë të veçantë, dhe duke insistuar për një luftë konkurrente të ideve dhe të mendimeve, e dija që ajo do të fitonte dhe do të bëhej forcë udhëheqëse e shoqërisë. Mirëpo unë doja vetëm që ajo fitoren ta meritonte dhe që të mos ishte forcë e vetme e shoqërisë dhe as forca e vetme udhëheqëse e shoqërisë. Desha që gjatë asaj lufte konkurrente të ideve dhe të vlerave të konkurrojnë dhe të integrohen në politikë edhe forcat e reja që atëherë ndodheshin në procesin e formimit. Mendoja që nga kjo të shpërthente një kualitet me anë të të cilit do të fitonim një elitë politike intelektuale të shoqërisë më të gjerë, më të fortë, më të larmishme dhe më të pasur me ide. Për vete kërkoja që vetëm të më pranonin si të barabartë. Siç shihet tani në faqe të shtypit e gjithë kjo edhe po realizohet, por edhe tash në një formë disi të ngurtë, sikur brenda kësaj forme, me ndryshime të vogla kozmetike, po kthehet realiteti i para vitit '81. U desh që tamam unë të riarrestohesha që një përshtypje e tillë të kompletohej. U dashka vallë vërtetë që e kaluara të kthehet në një formë të pandryshuar? Përse vallë pikërisht me ardhjen dhe me konsolidimin e saj në pushtet 400 mijë njerëz u desh të iknin në botën e jashtme?

Harold Lasuelli, njëri nga frojdistët e shquar të Universitetit të Çikagos në SHBA, në vitet 30-ta të këtij shekulli e botoi librin «Psikopatologjia dhe politika» (Psychopathology and politycs). Në faqet e tij ai argumeton se si njeriu, për t'u marrë me politikë, i duhet që motivet e veta personale, me anë të procesit shoqëror të racionalizimit, t'i shndërrojë në interesa shoqërorë të pranueshëm nga të gjithë. Vetëm në këtë mënyrë, vlerëson ai, një veprim i

individit bëhet veprim politik. Mbase duke u mbështetur në këtë formulë të tij, nomenklatura titiste-komuniste e viteve '80, të gjithë të dënuarit e atyre viteve i shpalli si marksistë-leninistë. Në artikullin tim «Viti '81 dhe proceset e demokracisë» iu kundërvura një trajtimi të tillë të atyre të rinjve dhe të rejave me tezën se ata nuk po e merrnin parasysh shkallën e vetëdijes së tyre politike dhe veprimin e përgjithshëm sintetizues të parullës për Republikën. E kam bërë këtë sepse e kam ditur se kjo gjë do ta sillte thellimin e vetëdijes për përkatësinë klasore dhe për dallimet klasore. Atëherë kam besuar, por besoj edhe tani, se populli shqiptar në Kosovë kurrë nuk e ka përjetuar shtresëzimin e njëmendët klasor të shoqërisë. Atë që unë e quaj nomenklaturë komuniste-titiste të Kosovës, në të vërtetë është ajo elitë e brishtë dhe e ndjeshme e pushtetit e cila përfaqëson pjesën udhëheqëse të shtresës sunduese të shoqërisë. Por edhe kjo pjesë udhëheqëse e kësaj shtrese të shoqërisë është shumë e hollë, e ngushtë dhe e ndjeshme. Ajo përfaqëson bazën prej rreth 100 mijë njerëzve për elitën sunduese të pushtetit prej rreth 30-40 mijë njerëzish. Thënë kushtimisht, pjesa aktive e popullatës në luftën për Republikën e Kosovës gjithashtu nuk e tejkalon këtë numër. Të dy këto pjesë me supozimin e integrimit të barabartë në shoqëri, do të duhej të përfaqësonin dy shtyllat mbajtëse të Republikës së Re. Mirëpo nëse njëra nga këto dy shtylla vazhdimisht duhet sulmuar për majtizëm, për ideologjizim e për anim kah prosllavizmi, që sipas kritereve të tanishme të shtypit është baras me tradhëtinë kombëtare, atëherë borgjezia e re shqiptare do të duhej të gjente një popull tjetër në të cilin do të mbështetej, pasi që ata njerëz që i sulmon ajo janë plotësisht nga populli dhe në popull. Atëherë do të duhej t'i ruante përjetësisht një tjetër polici dhe një tjetër ushtri nga populli i vet dhe atëherë e gjithë filozofia e tyre s'do të ishte gjë tjetër pos një përmbledhje e mjerë parullash demagogjike dhe marrëzirash të ndryshme.

Mirëpo në qoftë se policia e Republikës së Serbisë, e cila këtu po e kryen detyrën e policisë së Republikës së Kosovës, megjithë faktin se kjo e fundit ekziston dhe njihet de facto njëherësh kryen edhe funksionin e ruajtjes së pozicioneve të asaj elite të hollë të pushtetit, atëherë ajo këtë detyrë nuk e bën mirë. Në rend të parë sepse popullit shqiptar i duhet të mësohet me borgjezinë e vet. E dyta, sepse ajo borgjezi duhet të mësohet që ta respektojë popullin vet si dhe kufizimet morale e tradicionale që ia imponon ai, qoftë edhe në mënyrë të pavetëdijshme, dhe e treta, sepse në këtë mënyrë, siç po ndodh tani, krijohet urrejtja midis dy popujve. Në qoftë se politika është në esencë matematikë, siç mendojnë disa me të drejtë, atëherë operacionet matematikore me të cilat do të përmblidheshin rezultatet e një politike të tillë thjesht do t'i vërtetonin implikimet e saj tejet të dëmshme për të dy popujt. Si do të dukej për shembull, po të bënim një supozim teorik, që rastësisht borgjezia serbe nesër të kërkojë shërbimet e një policie të huaj kundër popullit të vet? Këto janë supozime të cilat duhet të tregojnë për paqendrueshmërinë e situatës në të cilën gjendemi dhe për nevojën imperative që ajo të ndryshohet urgjentisht. Me fjalë të tjera, politika e Republikës së Kosovës duhet ta marrë përgjegjësinë për ushtrinë dhe policinë e vet, ndërsa politika e Republikës së Serbisë më në fund duhet ta kuptojë se po fillon epoka e familjes evropiane të popujve, se në të të gjithë anëtarët do të jenë të barabartë, se populli shqiptar në Kosovë me të cilin do të jetojnë plotësisht të barabartë edhe joshqiptarët, me metoda demokratike të luftës e ka fituar Republikën e vet, ka vendosur që në atë familje të popujve të Evropës të hyjë si i njësuar. Populli shqiptar është i barabartë me të gjithë popujt e Evropës. Ai nuk është i gatshëm për luftë. Politika që e përfaqëson nga të gjitha pjesët ku ai jeton në emrin e tij ka hequr dorë nga shfrytëzimi i metodave jodemokratike të luftës për realizimin e qëllimeve nacionale, por ai, ashtu si çdo popull, ka të drejtë për vetëmbrojtje dhe për zhvillimin e vet të papenguar kombëtar. Për këtë shkak ai vetë dhe në mënyrë sovrane do të vendosë për ato forma të luftës së vet të cilat do t'i përgjigjen mundësive të tij në kushtet dhe në kohën e dhënë. Është plotësisht e pakuptimtë që të gjykohet dikush për potezat e ardhshëm eventualë të popullit të tij, të cilët ai në asnjë kuptim s'ka mundësi t'i dijë.

Lidhur me këtë vetëm dua të shtoj se nuk do të duhej tepruar me atë që gazetarët e quajnë gandizëm të popullit shqiptar, dhe që sërish bazohet në metodën e luftës së tij. Ajo që sot nëpër faqet e shtypit po lavdërohet si gandizëm, për ç'shkak individë të caktuar që s'kanë asnjë lidhje me të ngriten gjer në qiell, fitojnë shpërblime, u rrahen shpatullat, falenderohen etj., vërtetë që s'kanë asnjë lidhje me gandizmin. Unë e di se çdo metodë e luftës paqësore e demokratike s'mund të quhet gandizëm, sepse çdo metodë e tillë e luftës nuk është njëherit edhe produkt i një filozofie të tërë të antidhunës, ashtu siç ishte në realitet dhe siç është filozofia e Gandit, por vetëm një pasqyrë e situatës së caktuar dhe e kushteve të caktuara. Ashtu siç e di edhe se sot atë e lavdërojnë pikërisht ato qarqe në botë të cilat kanë bërë, dhe vazhdojnë të bëjnë edhe sot gjithçka, që njerëzit të mos e kuptojnë. Mirëpo kjo është punë e tyre. Unë e mendoj veten si tepër larg Gandit. Pastaj, dhe kjo është më e rëndësishmja, një pjesë e inteligjencisë shqiptare, do të duhej më së fundi të mësonte që për popullin e vet të mendonte me kokën e vet, sepse edhe krahas shumicës së tij islamike, populli shqiptar kurrë nuk ka qenë dhe as që do të jetë ndonjëherë popull aziatik. Ndonëse edhe islamizmi nuk ka me të ndonjëfarë lidhje, t'i imponosh popullit shqiptar vlera që janë në kundërshtim me frymën e tij praktike, nuk do të thotë vetëm moskuptim dhe keqinterpretim i tij, por edhe dhunim të dinjitetit të tij, d.m.th. të një populli të lashtë evropian. Nuk e kam ndjerë veten të goditur personalisht. Ishte obligim i imi intelektual kundrejt një kolosi të mendimit dhe të frymës njerëzore, që të reagoj kundër atyre teprimeve. E bëra këtë në pjesën II të artikullit tim "Bëje ose vdis" (Fjala, shkurt 1992). Dhe qëndroj edhe tani, si prapa kuptimit, edhe prapa çdo fjale, pike e presje të shkruar në të.

Përse nuk po më gjykojnë

Zonjë kryesuese e gjyqit,

Zotërinj të kolegjit gjykues,

Me këtë i jemi përgjigjur edhe pikës së tretë dhe të fundit të aktakuzës e cila bazohet në esencë në çështjen e luftës dhe të paqes d.m.th., në karakterin dhe në llojet e metodave me të cilat unë, si përfaqësues i popullit shqiptar e si kryetar i një partie që do të mund të bëhej e rëndësishme, do të mund të shërbehesha eventualisht në luftën për realizimin e qëllimeve kombëtare. Besoj se prokurori publik i Republikës së Serbisë në Prizren zoti Dobrivoje Periç bazat për shkrimin e aktakuzës së tij i ka gjetur në disa elemente të cilat do të mund të shpjegoheshin me atë që unë e përshkrova më sipër si formulë të Harold Lasswellit mbi racionalizimin e motiveve personale dhe përkthimin e tyre në qëllime të gjithëpranueshme politike. Besoj madje se në këtë drejtim ai është treguar i kujdesshëm, për ç'gjë e falenderoj, por që megjithatë aktakuzën i është dashur ta shkruajë, që do të thotë se ajo përkujdesje nuk është e lidhur me implikimet e veprës të cilën unë kurrsesi dhe në asnjë rast nuk e kam bërë dhe as që është bërë nga ana ime. Por nëse kufizimet njerëzore na pengojnë që gjërat t'i sqarojmë qysh më parë, d.m.th., para se të kenë pasur fare mundësi që të lindin, a mos ka qenë vallë më e arsyeshme po t'i ishim përmbajtur porosisë së atij filozofi paraprijës të logjikës atomistike të cilit për shkak të kuptimit të fjalës dhe të pyetjes i është cfilitur mendja dhe i është çjerrë zemra - Ludvig Wittgensteini, i cili pas një lufte të mundimshme prapa vetës, vetëm disa çaste para se të vdiste, konkludon: «Por për gjërat për të cilat s'bën të flitet duhet të heshtet». Unë kësaj, duke ia ndajshtuar rastit tim, vetëm do t'i shtoja: Çdo përgjigje e kuptimësuar fillimisht, në fund megjithatë bëhet plotësisht e pakuptimtë. Prandaj është plotësisht e pakuptimtë që të gjykosh të pakuptimtën.

Në bazë të gjithë kësaj që u shtrua, duket sikur tani u bë e mundur që të ofrohet përgjigja në pyetjet e bëra në fillim: përse jam i burgosur dhe përse po më gjykojnë? Për shkak të

interesimit që ka zgjuar ky gjyq në opinionin publik të Kosovës dhe për shkak të spekulimeve të shumta lidhur me të dëshiroj të përgjigjem shkurt edhe në pyetjen: përse nuk po gjykohem?

1. Në burg nuk kam ardhur me dëshirën time, por kam qenë i arrestuar. Është gjë e paparë që të sulmohet i burgosuri vetëm për faktin se ai pa dëshirën e tij është burgosur. Burgu nuk është vend për zhvillimin e çfarëdo bisedave politike, por aty zhvillohen sulme dhe mbrojtje, sulmon shteti dhe mbrohet individi i burgosur. Aty është vendi ku individi jep llogari për veprat ose për bindjet të cilat shoqërisë nuk i kanë pëlqyer. Burgu s'është hotel apo shtëpi pushimi, por është vend i vuajtjes. Nëse zotërinjtë që më sulmojnë nuk e besojnë këtë, përse vallë nuk provojnë që të bëjnë diçka që do t'i çonte në burg për t'u bindur vetë lidhur me këtë? Ndërkaq nëse i frigohen faktit se mos kam thënë diçka që atyre s'do t'u pëlqente, për fat të keq nuk kam mundur të them asgjë më shumë se ç'nuk e kanë ditur ata vetë dhe ç'nuk e kam thënë dhe botuar tashmë publikisht; asgjë që do të mund t'i çonte në burg, sepse tek e fundit, ata janë të mbrojtur, ndërsa mua po më burgosin. Këta zotërinj e dijnë këtë gjë, por e di edhe unë. Është e udhës që të mos më sulmojnë. Këtu nuk po zhvillohen kurrfarë bisedimesh politike, ndërsa unë vetëm po i mbroj bindjet e mia politike. Në rast se kjo disave nuk u pëlqen, le ta përkujtojnë se për këtë shkak unë jam burgosur dhe le të mendohen se mos i kanë kontribuar edhe vetë kësaj pune, duke i ndjekur mësimet e makiavelizmit, konsekuencat e të cilit nuk i kanë kuptuar kurrë dhe as që do t'i kuptojnë ndonjëherë sepse nuk e kanë kuptuar edhe vetë atë. Ndërkaq populli i pamësuar mendon se titujt akademikë dhe dijet e vërteta janë e njëjta gjë, gjë që nuk ndodh veçse në raste të rralla. Mirëpo do të duhej së paku të pranohej ndershmërisht se Republika e Kosovës nuk është pronë private e askujt ndonëse po insistohet edhe më tej që ajo të jetë e tillë.

2. Nuk po gjykohem për shkakun që e përshkruan «Bujku» pak kohë pas arrestimit tim, d.m.th., se jam arrestuar për shkak se jam «i tillë», duke mos sqaruar se çfarë qenkam në të vërtetë, «që ecën i vetmuar nëpër teh shpate», por nuk e thotë se me kë qenka dashur të shoqërohem dhe se për çfarë tehu të shpatës është fjala? Më në fund ai thekson se jam personifikim i politikanit dhe i intelektualit largpamës, por nuk e shpjegon se si qenka e mundur kjo gjë, kështu që del sikur unë paskam aftësi parapsikologjike të fallxhorit, të profetizuesit e të parashikuesit. Edhe këto pikëpamje për mua u gjasojnë atyre që u përshkruan më lart. Janë të frymëzuara nga po ato qarqe të cilat me vite e dekada u përpoqën dhe ia dolën ta denigrojnë personalitetin tim dhe aftësitë e mia intelektuale me qëllim që me to të shërbehen për shkëlqimin dhe lartësimin vetjak. Këtë ua mundësoi sistemi dhe zhdërvjelltësia e tyre për t'i shitur të fortit gjithçka që s'është e tyre në këmbim të asaj që do të duhej të ishte vetëm e tyre. Ky mentalitet i kopesë mendon seriozisht se kjo praktikë është e përjetshme dhe e pandryshueshme. Ata mendojnë seriozisht se individi mund të ngritet vetëm me ndihmën e tyre. Për shkak të këtij besimi tragjik, baza e të cilit ndodhet në edukatën e tyre patriarkale të tradicionalizmit fisnor akoma të gjallë ndër ne, ata më me dëshirë e me lezet do ta hanin pjesëtarin e tyre se sa ta lejonin që të pavarësohej plotësisht prej tyre. Ky mentalitet i kopesë më ka vënë tashmë në një situatë jashtëzakonisht të rëndë, por ai po vazhdon të veprojë me vrull, agresivitet dhe intensitet të pazbutur. Prandaj po u drejtohem sërish: Më lini të qetë! Nuk po më gjykojnë për shkakun tuaj. Asnjëherë nuk jam gjykuar për shkakun tuaj edhepse ju keni dashur ta besoni një gjë të tillë. Nuk e kam ngrënë asnjëherë ndonjërin prej pjesëtarëve të kopeve tuaja të shumta sepse ndjej neveri nga një gjë e tillë. Po pata mundësi do të përpiqem t'i ndryshoj themelet tuaja në mënyrë që në të ardhmen të vdesin dhe të zhduken manitë tuaja njeringrënëse. Ndërkaq po qe se nuk ja dal dot kësaj pune, atëherë më gllabëroni më në fund të tërin, ose më lini të qetë!
Pastaj intelektualët e vërtetë nuk presin që të jenë të kuptuar nga çdokush dhe nga të gjithë, por edhe ata kanë të drejtë për mbrojtjen e jetës së vetë private dhe për respektimin e personalitetit të vet. Pavarësisht se ç'mendojnë për mua qarqet e caktuara politike, unë veten e vlerësoj në raport me të qenit dhe me qenjen e kohës. Prandaj mendoj për vete se në këto çaste

këtu po gjykohet njëri ndër intelektualët më të mëdhenj të popullit shqiptar. Nuk dyshoj aspak se në të ardhmen do të lindet dikush, nëse nuk ka lindur tashmë, që do të dij ta përqasë veprën time dhe jetën time në raport me mundësitë e veta. Mënyra e sjelljes suaj ndaj meje nuk flet për mua por për ju. Në këtë gjykatë nuk gjendet asnjëri nga anëtarët e familjes sime të ngushtë. Asnjë prej tre fëmijëve të mi mitur.

3. Mendoj se do të ishte një gjë pretencioze po të pohoja se jam burgosur dhe se po gjykohem për shkak të punimeve të mia të botuara ose të pabotuara apo edhe vetëm për shkak të mendimeve të mia. I kam shkruar disa punime dhe artikuj të rëndësishëm studimorë. I kam shkruar qëllimisht në atë mënyrë që secili prej tyre, duke i llogaritur edhe letrat e mia të hapura, të përfaqësojnë një vepër të vogël kapitale, por njëherësh edhe një syzhe apo përkujtues për shkrimin e shumë veprave kapitale ose ndoshta vetëm për një vepër të madhe kapitale të lidhur organikisht. Ndërkaq, nuk kam shkruar vepër të madhe kapitale. Më ka munguar paqja e duhur në këto 15 vjetët e fundit që t'i përkushtohesha seriozisht një gjëje të tillë. Jam mbrojtur prej kafshimeve të ndryshme të kopeve të përshkruara. Vepra ime e madhe kapitale megjithatë është inkorporuar në Republikën e Kosovës dhe në lëvizjen e gjithëmbarshme të shoqërisë përpara. Mirëpo për këtë unë një herë e kam mbajtur dënimin me burg. Për këtë arsye tani as jam burgosur as po gjykohem.
Më ka arrestuar policia e Republikës së Serbisë, ndoshta me kërkesën e një pjese të alternativës shqiptare të Republikës së Kosovës. Shkaku i drejtpërdrejtë i këtij arrestimi sigurisht ka qenë frika iracionale e kësaj pjese të alternativës shqiptare se me shkuarjen time në Prishtinë në krye të UNIKOMB-it pas 9 vitesh të ostracizmit dhe të izolimit, do të çrregullohej baraspesha e forcave politike dhe do të krijohej një gjendje e paparashikueshme dhe e pakontrollueshme. Ky edhe është shkaku i vërtetë i mbajtjes së këtij gjykimi për të cilin personalisht kam besuar se nuk do të ndodhte. Besoj gjithashtu se gjykimi po mbahet me pajtimin e ndërsjellë të dy republikave ose të organeve të tyre përgjegjëse kompetente, gjersa shkaqet juridike që i përmban aktakuza s'mund të qëndrojnë absolutisht dhe angazhimet e gjertanishme të mbrojtësve jashtëzakonisht të përgatitur e profesionalistë të Republikës së Kosovës këtë e vërtetuan patundshmërisht. Prandaj besoj se Republika e Kosovës nga aspekti juridik është në gjendje që të mbrohet absolitisht vetëm. Mbrojtësit e saj për këtë arsye janë në lartësinë e thirrjes së vet dhe të profesionit të vet si dhe të dinjitetit të Republikës apo të shtetit të vet. Për këtë shkak unë iu falenderohem dhe u dëshiroj sukses në të gjitha luftërat juridike për forcimin e themeleve dhe të ndërtesës ashtu si dhe të pamjes së jashtme dinjitoze të shtetit të tyre, Republikës së Kosovës.

Me faktin se shkaqet juridike nuk qëndrojnë ngaqë janë shembur në mënyrë të argumentuar nga ana e mbrojtësve të mi të Republikës së Kosovës, vetëm vërtetohet se ky gjyq është i një natyre politike. Shkaqet politike të mbajtjes së tij edhe më tej mbeten. Për ato shkaqe të natyrës politike ky gjyq duhet të marrë vendimin e vet gjyqësor. Me kumtesën time të gjerë për prapavijën politike të këtij gjyqi, në mënyrë të ndershme dhe objektive kam dashur t'i ndihmoj këtij gjyqi që të marrë vendim objektiv, jo sepse dyshoj në objektivitetin e tij, por sepse tek ai arrihet me njohjen e plotë dhe zbulimin e argumenteve kundërshtuese dhe kontradiktore.
Ndërkaq vetë fakti se kam mundur të jem i burgosur për shkak të mundësisë së ndikimit tim në lëvizjet e gjithëmbarshme politike në këto hapësira, i përforcon dyshimet e mia të sipërpërmendura për mundësinë e zgjidhjes së çështjes shqiptare në bazë të përkatësisë së tij religjioze në kundërshtim me interesat e tij të vërteta nacionale. Prandaj mendoj se është e rëndësishme të theksohet se është e drejtë e çdo populli për informim të drejtë dhe objektiv lidhur me rëndësinë e akteve politike në të gjtiha vendet në këto hapësira. Duke mos dashur të prejudikoj asnjë zgjidhje, gjë për të cilën janë kompetentë organet politike shtetërore dhe trupat e tyre, mendoj se si qytetar i rëndomtë i Republikës së Kosovës, dhe si pjesëtar i kombit tim, i thirrur në gjyq për shkak të bindjeve të mia politike, kam të drejtë të nxjerr në pah

qëndrimet e mia për gjërat që mendoj që janë në interes të përgjithshëm. Prandaj mendoj se është në interesin tonë, e për të gjithë ata që jetojnë në këto hapësira dhe që s'kemi ndonjë atdhe tjetër, që:

1. Republika e Serbisë ta njohë edhe de jure dhe jo vetëm de facto Repubikën e Kosovës.
2. Që Republika e Kosovës ta kryejë më në fund formimin e organeve të veta shtetërore.
3. Që Republika e Serbisë t'i lirojë nga burgu të gjithë të burgosurit politikë, sidomos ushtarët dhe oficerët e Republikës së Kosovës.
4. Që Republika e Kosovës t'i njohë si të vetët dhe t'i qaset seriozisht marrjes së përgjegjësisë shtetërore duke i riorganizuar dhe organizuar ato shërbime (policinë dhe ushtrinë) në pajtim me rendin demokratik të shtetit të saj.
5. Që organet kompetente të Republikës së Shqipërisë t'i shqyrtojnë edhe një herë vendimet e të burgosurve politikë dhe që t'i lirojnë më në fund nga burgu. Mendoj se është plotësisht e pakuptimtë të mbahen njerëzit nëpër burgje vetëm për shkak se i takojnë një kohe tjetër. Nëse janë gjykuar se kanë mundur eventualisht që të ndikojnë në lëvizjet politike të kohës së sotme, atëherë për ç'drejtim të atyre lëvizjeve bëhet fjalë vallë, kur një regjim demokratik nuk mund të hapë një diskutim të lirë dhe të përgjegjshëm për çështjet thelbësore të kombit?
6. Shqiptarët e krishterë ortodoksë janë ndër pjesët më të arsimuara të kombit shqiptar. E kanë kishën e vet autoqefale të cilën e ka themeluar shumë i përndershmi Fan Noli. Intelegjencia shqiptare e këtij konfesioni është tejet e ngritur dhe ajo padyshim ka kontribuar dhe vazhdon të kontribuojë në ndërtimin e kombit shqiptar. Ata kanë të drejtë dhe detyrë që ta artikulojnë disponimin e vërtetë të pjesëtarëve të thjeshtë të bashkësisë së vet fetare që janë ndjerë gjithmonë si shqiptarë dhe jo si grekë, ashtu siç është e drejta e tyre që t'i shprehin lirisht bindjet dhe ndjenjat e tyre nga pozitat e përkatësisë së tyre nacionale në raport me të gjithë popujt tjerë që i përkasin kishës së krishterë lindore. Një gjë e tillë nuk i bën më pak shqiptarë se ç'janë në realitet. Për këtë shkak diskutimet politike midis shqiptarëve, jo vetëm në Shqipëri, duhet të lirohen nga mosbesimet në baza të tilla. Shqiptarët janë komb evropian dhe s'mund t'ia lejojnë vetes luksin e të shprehurit në trajtë despotike aziatike.

7. Bashkimi i popullit shqiptar dhe i trojeve shqiptare në një shtet duhet të jetë parakusht për çfarëdo rregullimi të mëtejshëm të marrëdhënieve ndërshtetërore në këtë pjesë të Ballkanit. Ky bashkim duhet të bëhet në bazë nacionale dhe jo religjioze. Mundësisht me rrugë institucionale. Prandaj njohja edhe de jure dhe konstituimi i plotë i Republikës së Kosovës është një akt me rëndësi të shumëfishtë për zhvilimin e mëtejshëm të situatës në këtë pjesë të Evropës, sepse bashkimi i popullit shqiptar është e drejtë e tij historike, imperativ i kohës, dhe fundja, është fati i tij historik. Popullit shqiptar i duhet të ndeshet me fatin e tij personal politik dhe pa kurrfarë dyshimi, në çfarëdo mënyre qoftë, ai këtë do ta bëjë.
8. Kryeqytet i shtetit të bashkuar shqiptar mendoj se duhet të jetë Prizreni. Kjo i takon historikisht këtij qyteti, ndërsa i përgjigjet edhe gjeografikisht, pasi që gjendet në qendër të trojeve shqiptare.


Gjykata e Qarkut në Prizren Mr. Ukshin HOTI 29.09.1994


I pandehuri: (nënshkrimi)


*Vërejtje: Teksti i mësipërm (Fjala e mbrojtjes) është konceptuar nga autori si pjesa e tretë e ciklit "Individi dhe proceset politike". Pjesa e dytë, me gjithë përpjekjet e mia (B.E.), nuk u sigurua dot ngaqë si duket është konfiskuar nga policia me rastin e arresimit të tij të fundit.

Deklarata politike*

I

Parimi i proklamuar gjatë fazës së krijimit të shteteve nacionale në Evropë - një komb/një shtet, sipas të cilit pjesa absolutisht më e madhe e një populli përfshihej brenda kufijve nacionalë të shtetit të vet (shtetit/komb), në rastin e shqiptarëve, përkundër vullnetit të tyre, u implementua pjesërisht: më tepër se gjysma e popullit shqiptar dhe më tepër se gjysma e trojeve shqiptare mbetën jashtë kufijve të shtetit shqiptar.

II

Kjo u bë për shkak të synimeve të koncentruara grabitçare të forcave të caktuara politike në Ballkan të ndihmuara nga interesat kontradiktore të fuqive të mëdha të Evropës. Konferenca e ambasadorëve të 6 fuqive të mëdha në Londër e vitit 1912/13, pa përfaqësimin adekuat, dhe përkundër vullnetit politik të shqiptarëve, të shprehur me kryengritjet e atyre viteve, e bëri sanksionimin e kësaj ndarjeje të popullit shqiptar dhe të këtij copëtimi të trojeve të tyre, duke u udhëhequr me besimin se në këtë mënyrë do të ruhej paqja e përgjithshme në prag të luftës së madhe botërore. Në vazhdimin e mëvonshëm të ngjarjeve kjo çështje vazhdimisht qëndroi pezull dhe e pazgjidhur me arsyetimin, në kohë paqeje, se në këtë mënyrë ruhej balansi i fuqive ndërkombëtare, kurse në kohë krizash, paqja e përgjithshme. Ndërkaq vetë çështja, në çdo kohë, u konsiderua si vatër potenciale e krizave, me mundësinë e shfrytëzimit për shkaktimin e tyre, por edhe për eskalimin në vatër të konflikteve të mundshme përmasash të gjera.

III

Historia e ka konfirmuar në mënyrë decidive se shkelja e kësaj të drejte të popullit shqiptar dhe sakrifikimi i tij për hir të paqes së përgjithshme, nuk e shpëtoi ndonjëherë Evropën nga luftërat e mëdha apo të vogla, apo nga ato me karakter lokal. Shqiptarët nuk i mbanin çelësat për zhvillimin e raporteve midis popujve dhe kombeve. Përkundrazi, trajtimi i çështjes si fakt i kryer, i mbarsur me rreziqe të përherëshme për destabilizimin e gjendjes, i kontribuoi rëndimit të situatave në kohë të caktuara, eskalimit të dhunës e të terrorit shtetëror gjer në përmasa tragjike dhe determinoi: 1) ngecjen e vazhdueshme të zhvillimit të popullit shqiptar në tërësi dhe në të gjitha drejtimet, përkundër begatisë me resurse natyrale dhe njerëzore, 2) thellimin e vazhdueshëm të mosbesimit në raportet e gjithëmbarshme midis shqiptarëve dhe fqinjve të tyre. Raportet shqiptaro-serbe, shqiptaro-malazeze, shqiptaro-maqedonase dhe shqiptaro-greke janë bërë të njohura historikisht si raporte konfliktuoze me shpërthime të herëpasherëshme dhe me fate të ndryshme, por akumulimi i mëtejshëm i konfliktuozitetit në kontekst të pjekurisë së ngritur të vetëdijes kolektive mbi interesat e veçanta nuk mund të mbetet pa konsekuenca në vetë karakterin e këtyre raporteve dhe madje në vetë karakteret kolektive të këtyre popujve. Ngecja relative në zhvillimin e secilit veç e veç dhe e të gjithëve së bashku paraqet dëshminë më evidente se asnjë popull nuk mund të zhvillohet i lirë mbi supet e tjetrit.

IV

Duke marrë parasysh shkallën e arritur të varësisë reciproke të shteteve dhe të popujve në Evropë dhe më gjerë, në botë, pastaj faktin se historia e kombeve zhvillohet në ndërlidhje reciproke dhe se nuk është i mundur zhvillimi i izoluar i asnjë populli, Partia e Unitetit Kombëtar vlerëson se zhvillimi i proceseve integruese dhe Bashkimi i Evropës, si dhe krijimi i Rendit të Ri Botëror, e ndihmon angazhimin dhe luftën e hapur legale për bashkimin e

shqiptarëve dhe të trojeve të tyre në një shtet të vetëm. Tendenca themelore që lidhet me proceset e tranzicionit demokratik në shtetet e Evropës Lindore dhe të ish-Jugosllavisë është pikërisht përfundimi i procesit të krijimit të shteteve nacionale dhe i pavarësimit të tyre. Bashkimi i Evropës përmes realizimit të parimit komb/shtet, ose një komb-një shtet, ose bashkimi i Evropës përmes zbatimit të parimit të vetëvendosjes së popujve, paraqitet si formulë e vetme e përshtatshme për sigurinë dhe stabilitetin afatgjatë të Evropës së Bashkuar dhe për prosperitetin e popujve të saj. UNIKOMBI, duke u angazhuar për zbatimin e këtyre parimeve (të vetëvendosjes dhe të kombit/shtet) në rastin e shqiptarëve, i ndihmon njëkohësisht avansimit të proceseve në fjalë të lidhura me bashkimin e Evropës dhe me ndërtimin e rendit të ri ndërkombëtar politik.

V

Duke u nisur nga këto parime, UNIKOMBI i mbështet të gjitha aktet që kanë të bëjnë me krijimin dhe institucionalizmin e Republikës së Kosovës. Jetësimin e plotë të saj e sheh në funksion të bashkimit të kombit dhe të proceseve integrative në Evropë. Kosova Republikë e pavarur është një hallkë me rëndësi tranzitore drejt bashkimit përfundimtar të kombit, por jo edhe përfundim i këtij procesi. Për këtë shkak, ajo angazhohet njëkohësisht për inicimin, zhvillimin dhe forcimin e atyre proceseve që çojnë drejt realizimit të këtij qëllimi; si parti, ajo do të investojë përpjekje dhe mund të duhur për përsosjen e vazhdueshme të organizimit të vet në funksion të këtij qëllimi; për zhvillimin e atyre formave të demokracisë dhe të atyre raporteve me forcat tjera politike brenda dhe jashtë vendit që do t'i ndihmonin funksionalizimit të këtij qëllimi. Parulla "një komb-një shtet" mbetet devizë kryesore e punës dhe e angazhimit të UNIKOMBIT gjer në realizimin e saj të plotë në kushtet dhe në rrethanat që do ta mundësojnë këtë.

*Është fjala për Deklaratën politike të cilin autori e kishte përgatitur me rastin e zgjedhjes së tij për Kryetar të UNIKOMB-it. Kjo deklaratë zë një ndër pikat kyçe të aktakuzës së ngritur kundër tij nga prokurori serb i Prizrenit pas arrestimit në maj të vitit 1994.

PJESA III

KËRKESA PËR REPUBLIKË ËSHTË KËRKESË PËR ZHVILLIM MË TË SHPEJTUAR

(Nga teksti i diskutimit në OB të LK në Fakultetin Filozofik, Dega -Filozofi-Sociologji, Prishtinë 1981, shkëputur prej autorit nga letra e tij drejtuar KQ të LKJ më 25 qershor 1987)

Të pranishmit e dinin se unë kisha specializuar në Marrëdhëniet Politike Ndërkombëtare, se këtë lëndë e kisha ligjëruar për një kohë të gjatë në Fakultetin Juridik dhe në Shkollën Politike të Qendrës Krahinore për Arsimimin Marksist "Eduard Kardel" në Prishtinë dhe që pikërisht nga aspekti i kësaj shkence do të flisja edhe mbi ngjarjet që ishin zhvilluar tek ne. Marrja me këtë shkencë e parakuptonte nënkuptimin e njohurive mbi politikën aktuale ndërkombëtare por edhe mbi rrethanat që i kushtëzojnë dukuritë bashkëkohore. Në këtë kuptim, një kohë të gjatë isha marrë me hulumtimin e ngritjes dhe të rënies së imperatorive koloniale dhe të paraqitjes së atyre neokoloniale. Gjatë këtyre studimeve kisha vënë re gjëra shumë interesante. Kisha vënë re p.sh. se Imperatoria Britanike, gjatë kohës së rritës dhe të ekspanzionit të vet, nuk kishte pasur probleme të theksuara ndërnacionale as me Uellsin dhe

as me Skocinë. Është vërtetuar se p.sh., me 1945, Partia Nacionale, nuk e di se si quhej saktësisht, por e cila në programin e vet angazhohej për pavarësimin e Skocisë nga anglezët, pati fituar gjithsejt rreth 28% të votave. Pas fitimit të pavarësisë së Indisë, në vitin 1947, numri i votave në favor të kësaj partie u rrit në rreth 37% në mënyrë që sot (dmth. kah fundi i viteve '70) paralelisht me hapjen e bisedimeve mbi shkurorëzimin eventual të Kanadasë me Mbretërinë Britanike, ky numër u rrit në rreth 40% në favor të partisë së përmendur. Rënia ose rritja e kërkesave nacionale të popullsisë joangleze është vërtetuar se ka qenë e lidhur dhe në korrelacion me rritjen, me ekspanzionin ose me rënien dhe me zhdukjen e kësaj imperatorie. Sociologë të ndryshëm kanë vërtetuar se pozita e jashtme e Imperatorisë është reflektuar në plan të brendshëm si kërkesë për sigurimin e së ardhmes, të vendeve të punës, të statusit të ngjashëm, të kuadrove të profileve të ndryshme të përkatësive nacionale joangleze. Ndërkaq poashtu është vënë re edhe një luftë më e ashpër e kuadrove të përkatësisë nacionale angleze për ruajtjen e statusit të tyre, të pozitave dhe të privilegjeve të fituara. Kjo gjë midis këtyre dy grupeve krijonte tendosje të vazhdueshme. Kështu, në shembullin e Imperatorisë Britanike vëmë re se si mund të ilustrohet ndikimi i një dukurie të jashtme në raportet e brendshme të një vendi.

Është interesant se një gjë e ngjashme mund të vërehet edhe në raportet midis kanadezëve anglo-amerikanë dhe francezëve të Kuebekut. Në fillim të viteve 70 atje është aprovuar një kushtetutë mjaft demokratike me të cilën francezëve të Kuebekut u forcohej autonomia dhe e drejta për një lloj të statusit autonom, nëse jo edhe special, në marrëdhëniet me Francën. Në qershor të vitit 1975 Rëne Lëveku, atëherë Kryetar i qeverisë së Kuebekut të Kanadasë, në revistën "Lë mond Diplomatique" e pati shkruar një artikull mjaft të rëndësishëm me të cilin e arsyetonte zhvillimin e raporteve specifike me Francën në të mirë të francizimit të sërishëm të francezëve të Kuebekut. Së bashku me të tjerët në këtë provincë kanadeze, ai pati ardhur gjer në përfundimin se anglishtja, përmes zhvillimit më superior të teknologjisë anglo-amerikane, automatizimit dhe të informatikës, gjithnjë e më tepër po e ngushtonte përdorimin e gjuhës franceze. Zhvillimi i raporteve me Francën francezëve të Kuebekut do t'u ndihmonte në ruajtjen e gjuhës së tyre dhe në begatimin e kulturës franceze në Kanada.

Jugosllavia, natyrisht, nuk është imperatori britanike, e as që ka ambicie të tilla. Kosova nuk është Skoci, Uells apo Kuebek.
Mirëpo poashtu është interesant se kërkesat për një autonomi më të madhe në vendet perëndimore ngushtësisht janë të lidhura me gjendjen e marrëdhënieve ndërkombëtare ekonomike dhe me pozitën e secilit vend individualisht në këto raporte. Kjo na solli gjer ke përfundimi i dytë se procesi i forcimit të kërkesave autonomiste, t'i quajmë kështu me një emërues të përbashkët të gjitha ato tendenca konvulsive në botë që i njohim me emra të ndryshëm, është gjithashtu ngushtësisht i lidhur me krizën e botës së kapitalit.
Marksistët qëmoti i vunë re lidhjet e dukurive të tilla të pranishme në definicionin e Marksit mbi politikën si shprehje të koncentruar të ekonomisë. Për këtë shkak kjo që ngjau, dhe kërkesat që u shtruan në atë mënyrë, esencialisht ndodhën brenda kësaj ligjshmërie dhe nuk mund të shpjegohen jashtë saj. Me fjalë të tjera, kërkesa për Republikë në esencë nuk është asgjë tjetër veçse kërkesë për zhvillim të shpejtuar dhe të gjithanshëm ekonomik. Si e tillë figuron në të gjitha dokumentat e LKJ-së dhe të shtetit të RSFJ-së, por ngjarjet e zhvilluara e theksojnë momentin; e shprehin pakënaqësinë me tempon e realizimit të asaj që u definua si qëllim politik i politikës sonë; e vënë kërkesën për instrumentin autokton që do të mund të përdorej në dobi të tempos së zhvillimit të shpejtuar.

Akademik Hajredin Hoxha tha se ne e kemi zgjidhur çështjen nacionale më së miri në botë. Për ta argumentuar këtë pohim ai betohet se është ashtu. Unë nuk dëshiroj të merrem me kontestimin e pohimit të tij, por do t'ia tërhiqja vërejtjen akademikut se betimi nuk është argument shkencor. Nga ana tjetër, përveç asaj që e theksova lidhur me skocezët dhe lidhur me francezët e Kuebekut, do ta plotësoja diskutimin tim edhe me ca shembuj të tjerë.

Më duket se kushtetuta belge poashtu u aprovua në fillim të viteve '70, apo më sakt, më 1972. Kjo kushtetutë i vë në pozitë të barabartë valonët dhe flamanët në Belgjikë, bile flamanëve u jep të drejtën e raporteve specifike me Holandën. Mendoj se flamanët industrialisht janë më të zhvilluar se valonët, por megjithatë, siç tregojnë ngjarjet e fundit atje, një pjesë e mirë e tyre i akuzojnë valonët se e mbajnë "lidhjen franceze" në planin ekonomik dhe atë kadrovik, d.m.th. mendojnë se ndodhen në pozitë të pabarabartë dhe se ekonomikisht janë të eksploatuar nga valonët, pa marrë parasysh kushtetutën demokratike të Belgjikës. Suedezët në Finlandë poashtu e kanë universitetin në gjuhën e tyre dhe mbajnë lidhje të gjalla me Suedinë. Të gjitha këto vende kanë kushtetuta demokratike dhe ky është realiteti i tyre. Zezakët në SHBA pjesën më të madhe të të drejtave të tyre e realizuan kah fundi i viteve '60 dhe fillimi i viteve '70. Edhe atje u aprovuan amandamentet në kushtetutën e tyre, por tani amerikanët janë të preokupuar me të ashtuquajturin integrim të tërësishëm të zezakëve, gjë që do të thotë se kjo çështje e ka burimin te raportet klasore e jo tek ato nacionale e racore. Me fjalë të tjera, me integrimin e zezakëve të pasur në jetën publike dhe politike të vendit, amerikanët mendonin se e kishin zgjidhur problemin e raporteve midis racave. Praktika megjithatë i demantoi. Tani ndodhen para pyetjes se ç'duhet bërë me shumicën e varfër dhe të pakënaqur të zezakëve. Ata pozitën e vet inferiore në planin ekonomik gjithmonë e veshin me teshat e raporteve raciale. Problemi i integrimit të tyre, d.m.th., problemi i zhvillimit të përgjithshëm të tyre, reflektohet si kërkesë për pozitë të barabartë të racës zezake. E tillë është logjika e ligjshmërive shoqërore. Reflekton disi në mënyrë indirekte, shtrembër e jo në mënyrë të drejtpërdrejtë e si në pasqyrë. Te amerikanët është interesante edhe një dukuri nga mesi i viteve '70 e njohur si dukuri e gjurmimit të përkatësisë etnike (ethnicity) . Nga ajo nuk bënë kurrfarë problemi. Edhe kjo dukuri disi paraqitet paralelisht me fillimin e krizës ekonomike të botës së kapitalit (v. 1973, përkatësisht 1975).

Kushtetutën e fundit ne e aprovuam me 1974. Ajo ishte rezultat i demokratizimit të mëtejshëm të jetës politike dhe shoqërore tek ne. Gjithsesi nuk mund të thuhet se kjo ishte e lidhur me ndryshimet dhe me aprovimet e kushtetutave demokratike të vendeve të tjera, por askush nuk mund ta mohojë bindshëm se proceset e demokratizimit shoqëror dhe politik te ne nuk janë pjesë e proceseve të demokratizimit e të civilizimit të Evropës, dhe pjesë e ecjes së përgjithshme progresive të njerëzimit. Çdo kushtetutë i reflekton raportet dhe qëllimet e forcave politike të vendit të vet. Për këtë shkak, kur themi se ne kemi arritur rezultate të mëdha, por jo më të mira në botë, në zgjidhjen e çështjes nacionale, atëherë një gjë të tillë duhet argumentuar dhe shpjeguar me sistemin e përgjithshëm të raporteve demokratike të vetëqeverisjes socialiste. Zgjidhja e çështjes nacionale, këtë do të duhej ta shpjegonte akademik Hoxha, është në mënyrë të pandashme e lidhur me tempon dhe shkallën e demokratizimit të përgjithshëm të shoqërisë, me natyrën dhe me karakterin e vetëqeverisjes socialiste në Jugosllavi. Për aq sa ky sistem është më demokratik, më human, më i mirë, më integral, mund të thuhet se për aq edhe çështja nacionale është zgjidhur në mënyrë më demokratike, më humane, më mirë dhe më integrale. Çështja qëndron në faktin që të shihet se sa kemi arritur ne që sistemin e vetëqeverisjes socialiste të normativizuar në dokumentet partiake, në kushtetutë dhe në ligje, ta realizojmë në praktikë, sepse pozita e vërtetë dhe reale e kombeve dhe kombësive të Jugosllavisë është e lidhur pikërisht me këtë. Për këtë shkak, mendoj se ngjarjet janë edhe protestë kundër deformimeve në zhvillimin e vetëqeverisjes dhe kundër deformimeve në praktikën politike, dhe njëkohësisht, ato janë kërkesë për zvogëlimin e jazit midis asaj që është normative dhe realitetit; midis fjalëve dhe veprave. Në instancën e fundit, kjo është një kërkesë për zhvillimin e shpejtuar të Kosovës.

Nga ana tjetër, akademik Hajredin Hoxha tha se në botë ekzistojnë dy lloje të socializmit: socializmi dogmatik i Shqipërisë dhe socializmi vetëqeverisës i yni. Mua nuk më është e qartë se cilit lloj të socializmit i takojnë p.sh., BRSS, Kuba, Koreja Veriore, Kina, Vietnami, dhe tani Angola e Etiopia, si dhe një numër i tërë vendesh që veten e konsiderojnë socialiste? Ai

thotë se ashtu shkruan në Programin e LKJ. Por programi i LKJ është aprovuar në vitin 1958 dhe ai nuk mund të kuptohet në mënyrë dogmatike. Atëherë LKJ nuk do të mbante marrëdhënie me asnjë parti komuniste në pushtet, as që do të mbante raporte diplomatike dhe politike me këto vende. Sa më përket mua, plotësisht më është e qartë se cila nga këto parti e monopolizon të drejtën që vetëm ajo të ketë të drejtë dhe e pranon vetëm socializmin e vet. Sovjetikët e pranojnë socializmin real të Traktatit të Varshavës; unë e pranoj linjën e LKJ-së mbi rrugët e veçanta të zhvillimit të socializmit në çdo vend të veçantë, por meqenëse akoma nuk i njoh të gjithë parametrat me anë të të cilëve në mënyrë të pagabueshme do ta matja socializmin, nuk kam mundur vetes t'i ofroj përgjigje kategorike se sa lloje të socializmit ekzistojnë në botë. Si anëtar i LKJ-së i përmbahem linjës së saj. Ua kam lënë popujve të vendeve socialiste që të gjykojnë mbi socializmin e tyre. Nuk e konsideroj si oportune të merrem me vlerësimin e socializmit në Shqipëri sepse ndodhem në një mbledhje partiake dhe jo në një simpozium shkencor. Sa i përket marrëdhënieve me Shqipërinë në përgjithësi, dhe raporteve midis Universitetit në Prishtinë dhe të atij në Tiranë në veçanti, tashmë jam deklaruar në mbledhjen e Komisionit Ndërkombëtar të KK të LK të Kosovës. Unë jam kundër suspendimit të këtyre marrëdhënieve. Nuk e besoj se na kanë indoktrinuar. Kam qenë njëri nga bartësit kryesorë të këtyre marrëdhënieve. Kam besuar dhe besoj se ato kanë qenë në interes të të dyja palëve dhe në interes të zhvillimit të tërësishëm të kombësisë shqiptare në Jugosllavi. Puna ime në zhvillimin e këtyre raporteve ka qenë në pajtim të plotë me parimet e politikës së LKJ. Për këtë e kemi pasur përkrahjen e të gjitha forcave progresive të krahinës, andaj edhe të Universitetit tonë. Akademik Syrja Pupovci ka qenë njëri nga ata që e përkrahte këtë bashkëpunim gjatë tërë kohës së udhëheqjes sime në Sekretariatin për Marrëdhënie me Botën e Jashtme. As atëherë dhe as sot nuk kam konsideruar se kemi qenë të mashtruar. Nuk ishim fëmijë. Tani nuk jam i dëshpëruar me rezultatet e punës sime në këtë drejtim, por përkundrazi, krenohem. Por do të dëshiroja që akademik Pupovcit t'i drejtohem me pyetjen direkte se a është akoma ai i djehit, që na përkrahte në zhvillimin e këtyre raporteve, apo ai i sotit, i cili angazhohet me të madhe për ndërprerjen dhe për suspendimin e tyre. Nuk do të dëshiroja që një ditë të vijmë në pozitën prej nga do të angazhoheshim për rishqiptarizimin e gjuhës shqipe, ose për rishqiptarizimin e shqiptarëve.

Një kohë të gjatë kam punuar në politikë. Kurrnjëherë nuk kam dëshiruar, dhe as që dëshiroj, që forcat reaksionare jashtë dhe brenda Kosovës të manipulojnë me të. Shokët që tani janë në pozitë, këtë nuk duhet ta lejojnë.

Prishtinë, 19 nëntor 1981

GISHTI I TRASHË I VËLLAIT TË MADH

«Asi» i Sarajevës, në numrin e vet të 9 Shkurtit të vitit 1990 në artikullin e D. Çosoviqit: «Sigurimi ka urdhëruar ... », në një nëntitull me shkronja të mëdha shkruante: "Si u zbuluan Ukshin Hoti, Bollovan Blakaj dhe Ali Kryeziu?". Kjo, megjithatë, askund në tekst nuk u shpjegua. Pasi që «Asi» këtë e harroi, do ta them vetë. Pas shpërthimit të demonstratave të vitit 1981, në mbledhjen e Komisionit të KK të LK të Kosovës për Bashkëpunim Ndërkombëtar, e pata kundërshtuar suspendimin e raporteve me RSP të Shqipërisë. Konsideroja se ajo nuk ishte e përzier në ato ngjarje. Qëndrimi im nisej nga bindja personale se Shqipëria në atë kohë nuk ka patur qëndrim të ndërtuar mbi atë se a do të duhej që Kosova të shndërrohej në Republikë. Në favor të kësaj bindjeje fliste fakti se Tirana për herë të parë u paraqit me përkrahjen e vet kësaj kërkese diku rreth 6 apo 8 prillit të po atij viti, dhe jo më herët, sikurse do të ishte e natyrshme të pritej. Nga ana tjetër, duke i marrë parasysh dallimet

ideologjike etj, në atë kohë, ishte vështirë të supozohej se konstituimi i Kosovës në Republikë do t'i përgjigjej Shqipërisë. Kam qenë i mendimit se ngjarjet e vitit 1981 në Kosovë "e nxorën" establishmentin politik të Shqipërisë, si dhe tonin këtu, dhe se në të vërtetë, vetë ngjarjet ndikuan në ndërtimin e qëndrimeve të tyre mbi këtë çështje. Kurrë s'kam pasur arsye të vërtetë për ndryshimin e kësaj bindjeje. Në dy-tre mbledhje në Fakultetin Filozofik, ku atëherë e ligjëroja Sociologjinë Politike, pata insistuar në shqyrtimin e gjithanshëm të asaj që kishte ndodhur dhe që në bazë të kësaj të nxirrej vlerësimi mbi vetë ngjarjet, andaj e kundërshtova vlerësimin e tyre të mëvonshëm si thjesht kontrarevolucion. Më vonë, më 19 nëntor 1981, në mbledhjen e OB të LK të Fakultetit Filozofik - dega Sociologji-Filozofi, e shtrova botëkuptimin tim të tërësishëm mbi situatën nga aspekti i Shkencës mbi Marrëdhëniet Politike Ndërkombëtare .

Vetëm një ditë më vonë, d.m.th. më 21 nëntor të njëjtit vit, u arrestova nga jo më pak se 40 policë të armatosur, gjysma e të cilëve u futën në banesën time me armë të gatitura automatike e gjysmëautomatike. Më vonë mora vesh se edhe shtëpia e prindërve të mi në fshat, që ndodhet afro 100 km larg Prishtinës, po atë natë ishte rrethuar dhe ishte kontrolluar nga ana e një numri jo më të vogël të personave të armatosur. Sikur të kishte qenë e mundur të ndodhesha njëkohësisht në të dy vende! (Kurrë s'kam besuar në dhunën. Në njërën nga mbledhjet e përmendura e kundërshtova përdorimin e ekzagjeruar të dhunës ndaj studentëve).

Në momentin e arrestimit e kisha të veshur pixhamën dhe qetësisht po e lexoja një libër. Gazetari Çosoviq tani e ka të qartë se si kam qenë i «zbuluar». Pohimin e vet mbi atë se kemi qenë në shërbim të «Sigurimit», dhe i cili është i përmbajtur implicite në titull dhe në nëntitull të tekstit, e argumenton me një supozim hipotetik: «se qëllimi i Sigurimit», për futjen e spiunëve në aparatin shtetëror të Jugosllavisë ka funksionuar mirë ... ». Është e mundur që shërbime të tilla të kenë qëllime të ngjashme, por se nuk dihet se a kanë funksionuar mirë, pos nëse nuk nisemi nga supozimi i Çosoviqit se kam qenë spiun i Sigurimit, dhe nga supozimi tjetër, se në të vërtetë unë i kam vënë në lëvizje ngjarjet e vitit 1981. Si argument kulminant, që gjason me një ironi, për vërtetimin e supozimit të tij të mëparshëm i merr: «... dënimet e Ukshin Hotit, të Bollovan Blakajt dhe të Ali Kryeziutr». Është e vërtetë se kam qenë i dënuar në saje të mjeshtërisë për shndërrimin e veprimtarisë legale në atë të ndaluar, por megjithatë, është gënjeshtër e kulluar se kam qenë ndonjëherë i akuzuar apo edhe i dënuar për punë të tilla. Mirëpo aty implicite është e përmbajtur teza mbi përzierjen e Shqipërisë në këto ngjarje. Përse atëherë këtë nuk e thotë shkurt dhe qartë dhe përse ka nevojë t'i njollosë njerëzit? Duket se edhe vetë Çosoviqi nuk e beson atë që e thotë; duket se do të dëshironte t'i përgjigjem, dhe eventualisht «të tradhtohem». Pastaj duket se e ka ndërmend të bëjë konstruimin e përrallave të tjera. Sa isha në burg e pata vërejtur tendencën e konstruimit të fjalive, të ndryshimit të kontekstit, të deklaratave dhe të ngjarjeve të tëra, të kombinimit të supozimeve, gjysmë të vërtetave dhe të pavërtetave, vetëm e vetëm që të më vinin para gjyqit dhe të më dënonin, ndoshta me qëllim që t'i arsyetonin veprimet e veta. Mirëpo as që mund të ëndërroja se një gjë e tillë do të mund të vazhdonte edhe pas 9 vitesh. Ç'dëshiron gazetari Çosoviq të arrijë me këtë? Se mos ndoshta kontrarevolucioni në Kosovë në vitin 1981 ishte importuar nga RSP e Shqipërisë? Për këtë do të duhej të gjente adute të tjera. Unë çiltërisht i përgjigjem Jo. Ky është mendimi im e ai le të vazhdojë të bëjë konstruimin e përrallave të tilla. Me gjyqe s'do ta ndjek. Për këtë nuk kam as të holla. Shteti u kujdes që të mos më punësojë sërish, mbase edhe që të mos mund të mbrohem.

Fjalia e D. Çosoviqit pastaj vazhdon në stilin e përshkruar: "Gjer me shpërthimin e kontrarevolucionit të vitit 1981, Hoti ka qenë ministër në Komitetin Krahinor të Marrëdhënieve me Botën." E vërteta është se gjer më vitin 1977 kam qenë Sekretar i Sekretariatit për Marrëdhënie me Botën e Jashtme, të cilin e kam formuar vetë, ndërsa Komiteti në atë kohë as që ka ekzistuar. "Eshtë zbuluar se ka vepruar nga pozitat

shqiptaromëdha" (mbi këtë më vonë). D. Çosoviq lë të kuptohet se shënimet i ka nxjerrë nga libri i Dejan Luçiçit: «Sekretet e Mafisë Shqiptare». Po atij prej nga shënimet?

Më vonë, revista «Intervju» nga Beogradi, në numrin e saj 118, të 2 Marsit 1990, këtë "e vërteton definitivisht". Po dëgjoj se këtë e ka bërë edhe në numrin e saj special mbi «Sigurimin», të cilin s'e futa dot në dorë. Supozoj se përmbajtja është e ngjashme me atë të artikullit të Jovan Janjiqit, «Parajsë spiunësh» dhe me tekstin e nëntitullit «Konsujt në rrjetën e spiunëve». Duke shkruar mbi lidhjet e një grupi të Pejës me disa intelektualë të njohur nga RSP e Shqipërisë (sikur intelektualët e formatit të një Kadareje ose të një Agolli të mos kishin punë të tjera) dhe me disa oficerë të «Sigurimit», shkruan edhe këtë: "Janë të lidhur edhe me Bollovan Blakajn, ish -Konsullin në Zvicër (këtë e njihja nga të parit), Ali Kryeziun, Konsull në Nju-Jork (ka qenë në misionin jugosllav në OKB, e jo konsull në Nju- Jork) Mr. Ukshin Hotin, ish-sekretarin Krahinor të Sekretariatit për Bashkëpunim me Botën (nuk e kam pasur rangun e Sekretarit Krahinor); Votim Demirin, i cili e zëvendësoi Ukshin Hotin në funksionin e njëjtë (më zëvendësoi Zejnullah Gruda e jo Demiri), pastaj me akademikun Ali Dida, drejtorin e gjervonshëm të sekretariatit të njëjtë (në realitet të Entit për Bashkëpunim Ndërkombëtar Shkencor, Kultural, Arsimor e Teknik), dhe me grupin e alternativës kosovare" (Cilin?).
Nuk e di se çka do të pasojë më tutje, por edhe kjo mjafton për të nxjerrë përfundimin se si Vëllai i Madh i Orwell-it, pas të gjitha bëmave në Kosovë, tani e drejtoi gishtin e tij të trashë drejt Shqipërisë. Me atë rast nuk pyetet se si do ta ndjej veten unë? Ndoshta sepse nuk i mjafton Shqipëria, gishtin e tij të madh e drejton edhe te Kominterna. Në të vërtetë, duke e lexuar intervistën e Dushan Çkrebiqit, të botuar në numrin e njëjtë të «Intervju-së» ("Prej nga Fadil Hoxhës duart e lira?"), nga pyetjet e Dragan Tanasiqit befas mu bë e qartë se në të vërtetë, jam vënë në rolin e një vidhe të zakonshme të mekanizmit kolosal të komplotit Orwelljan, i cili shtrihet në një kohë: prej vitit 1934, ndonjëherë edhe prej vitit 1928, më rrallë edhe prej vitit 1878, e pastaj i përfshin vitet 1940, 1943/ 44, 1968 dhe 1981. Tani mund t 'ia shtojmë edhe vitin 1990. Varësisht nga autori nga tema e shqyrtimit dhe nga nevoja, vitet mund të ndryshojnë. Ndonjëherë përfshihet edhe viti 1945. Ndërkaq në hapësirë ky komplot shtrihet që nga BRSS, përmes RSP të Shqipërisë, gjer te RSF e Jugosllavisë, më sakt, gjer në Kosovë.

Nuk ka edhe ndonjë variant Oksidental (Perëndimor), të këtij komploti kolosal, gjë që duket mjaft simptomatike. Megjithatë, ekzistojnë edhe dy nënvariante: e para, e cila doemos niset nga shërbimet për luftë psikologjike, dhe e dyta, konturat e së cilës vetëm paralajmërohen, por kurrsesi ta fitojnë formën që i takon. Baza për nënvariantin e dytë mund të gjendet dhe të nxirret nga libri «Sferat e Interesit» të Vladimir Dedierit ose nga libra të tjerë të ngjashëm. Të përmendurit e emrit tim në ndonjë nga librat që merren me mafinë shqiptare është një intrigë mjaft joserioze, e paqëlluar, por megjithatë, një gjë e tillë do të thotë se unë si "vidhë" e këtij mekanizmi kolosal komplotesh, kam qenë "tejet i dashur" edhe për Lindjen, edhe për Perëndimin, edhe për Jugun, edhe për Veriun, por edhe për të gjitha qendrat e mundshme për punë të gjithëfarshme. Pastaj papritur më ra ndërmend se unë fare s'jam i rëndësishëm, por përmes meje dëshirohet të arrihet në Kosovë, d.m.th. se për ta jam i rëndësishëm vetëm në funksion të identitetit të Kosovës. Sidoqoftë, rrjedhimet e kësaj "dashurie të zjarrtë" edhe Kosova edhe unë po i bartim tashmë plot 9 vjet.
Shkurt, me ndihmën e varianteve dhe nënvarianteve të komploteve të tipit të Orwellit, provohet të tregohet se kontrarevolucionin nga viti 1981 e bënë mbeturinat e Kominternës nga Moska, UDBA -shët e dështuar nga Beogradi, stalinistët nga Tirana dhe rankoviqistët nga Prishtina (Teza mbi rankoviqistët nga Prishtina gjatë një kohe publikisht pëshpëritej nëpër Prishtinë. Bile disa të burgosur me dënime afatgjata, nga viti 1981, "janë parë" edhe duke shetitur rrugëve të Beogradit!) Vetëm se nuk e kam të qartë se përse në këtë variant vazhdimisht ndodhem në sferën Lindore të Botës së Orwell-it, meqë kurrë s'kam qenë as në

BRSS e as në RSP të Shqipërisë'? Përse, të themi, nuk më vënë në sferën Perëndimore, në SocAngli, meqë tashmë e kam shetitur tërë Perëndimin, i njoh shkëlqyeshëm gjuhët e tij kryesore, kam specializuar në Harvard, d.m.th. në vetë trurin e hemisferës së Perëndimit'? Do të ishte e rendit që të ishin respektuar faktet themelore, nëse është dashur që me çdo kusht të prodhohen spiunët.

Supozoj se përgjigjet janë të lidhura me proceset e demokracisë në këto hapësira, d.m.th. të demokracisë si mundësi të zgjedhjes së mjeteve vetanake (republika), të tempos dhe të rrugëve për një zhvillim të shpejtuar. Ndoshta demokracia nuk mund të reduktohet vetëm në mundësinë e konstituimit të sistemit shumëpartiak? Si mund të shpjegohet fakti se gjatë këtyre 9 viteve, ndonëse u bënë ndryshime të paparapara në tërë Evropën Lindore, ne, për shkak të Kosovës dhe rreth saj, vrapojmë trok mbas gjithë të tjerëve, edhe pse Kominterna është shpërndarë qysh në vitin 1943, ndërsa me mbeturinat e saj u ndamë qysh në vitin 1948?! Duket se vërtetë është i nevojshëm revidimi i vlerësimit mbi kontrarevolucionin, po qe se një gjë e tillë nuk është tejkaluar tashmë. Sepse në dritën e sistemit shumëpartiak të lejuar më vonë, edhe ashtu nuk ka kurrfarë kuptimi. Meqë veten e konsideroja gjithmonë bir të klasës punëtore, formula juridike me të cilën qeshë dënuar për shkak të kinse ftesës për "përmbysjen e pushtetit të klasës punëtore", m'u pat dukur tmerrësisht ironike. Edhe, sot e pranoj sistemin shumëpartiak, por nuk mendoj se në Kosovë dhe në Jugosllavi do të duhej të fshihej çdo gjurmë e socializmit. Si mundësi e konkurrencës së shëndoshë në planin politik është dashur të pranohet qysh moti.

Esenca e problemit

Me fjalë të tjera, nuk e besoja se ishte fjala për kontrarevolucion, ndonëse Millosh Mishoviqi më pati shpallur si njërin "nga inspiratorët ideorë të aksioneve kontrarevolucionare". As edhe ajo që më vonë nënkuptohej me nocionin e revolucionit antiburokratik, në Kosovë nuk pati kurrfarë jehone. Njerëzit e vlerësuan si ndërrim të burokracisë, sepse, në esencë, Kosova nuk kishte burokraci të vetëlindur. Ajo vetëm dëshironte ta kishte. Por jo t'ia impononin.

Është e vërtetë se ligjëratat e mia në shkollën politike të Qendrës Krahinore për Arsimimin Marksist «Edvard Kardel», në të dy gjuhët në Prishtinë, në drejtimin Ndërkombëtar-Juridik të Fakultetit Juridik (viti III dhe IV), dhe në Fakultetin Filozofik, kanë qenë të inspiruara me dëshirën për tejkalimin e pazhvillueshmërisë së Krahinës. Sintagma se për këtë pazhvillueshmëri do të duhej të turpërohej edhe Evropa e jo vetëm ne, duhet të këtë lindur atëherë, në ato ligjërata. Me tërë qenien e urreja pazhvillueshmërinë e Krahinës, por nuk e kërkova përmbysjen e pushtetit të klasës punëtore. E kërkova vetëm përsosjen e tij d.m.th. të sistemit vetëqevërisës. Ndoshta në atë kohë kam qenë njëri nga intelektualët më me influencë të gjeneratës sime. Përmes bisedave tematike që i pata inicuar në baza interdisciplinare shkencore, provoja të vija gjer te njohuritë mbi mundësitë e një zhvillimi më të shpejtuar. Kur u shkaktuan ngjarjet, nuk tentova t'i shmangem përgjegjësisë sime. Duke u nisur nga qëndrimi se politika ishte shprehje e koncentruar ekonomisë, konsideroja së kërkesa e parashtruar për republikë në esencë ishte vetëm kërkesë për një zhvillim më të shpejtuar dhe më të gjithanshëm ekonomik.
Si e tillë ajo figuronte në të gjitha dokumentet partiake dhe shtetërore të vendit në tërësi. Nuk kuptoja se përse në atë kohë, rreth kësaj çështjeje, ngritej aq shumë pluhur. Në fillim nuk e kuptoja edhe se përse i shmangeshim bisedës së hapur për këtë, por kur u ndodha në burg, e kuptova se nuk kisha pasur përvojë të mjaftueshme politike. Megjithatë nuk më erdhi keq. Supozoja se esenca e problemit nuk do të ndryshohej në qoftë se i largoheshim shqyrtimit të saj. Dhe nuk u ndryshua. Sot flitet mbi demokracinë si formë të organizimit të shoqërisë, kurse në të vërtetë fjala është për konstituimin e Kosovës në Republikë brenda

Jugosllavisë. Disa forca opozitare në Kosovë për shkak të këtyre fjalëve përsëri do të më anatemojnë si jointelektual. Si edhe dikur në të kaluarën, sërish do të shpjegojnë se nuk jam kurrfarë intelektuali. Forca të tjera ndoshta përsëri do të më ostracizojnë, do të më burgosin, ose ndoshta edhe nuk do ta lejojnë botimin e këtyre fjalëve. Mirëpo kujt i shërben në të vërtetë heshtja e mëtejshme? Ç'na duhet thellimi i mëtejshëm i jazit të marrëdhënieve ndërnacionale në Kosovë? Kujt i shërben copëtimi i Jugosllavisë? Ç'na duhen burgosjet e mëtejshme, vrasja e të rinjve? Ç'na duhet dhe kujt i shërben cfilitja e të gjithë popujve në Jugosllavi, në krizën e gjatë 9-vjeçare të luftës me nerva? A s'do të ishte më me mend që të gjithë së bashku, por të barabartë, ta ndërtojmë të Nesërmen e Madhe, në vend që me kufoma ta shënojmë këtë të sotme mizerabël? Populli në Kosovë dëshiron që vetë dhe me ndihmën e popujve tjerë të Jugosllavisë të zhvillohet, e jo ta zhvillojnë të tjerët; ai dëshiron të jetë subjekt i barabartë në bashkësinë e popujve të Jugosllavisë, e jo si të tillë vetëm ta trajtojnë; që vetë t'i zgjedhë përfaqësuesit e vet të vërtetë, e jo t'i thuhet se, në të vërtetë, tashmë i ka zgjedhur; që me të vërtetë ta ndajë fatin e Jugosllavisë, e jo t'i shpjegohet se këtë tashmë e ka bërë me ndryshimet kushtetuese në RS të Serbisë; që me të vërtetë të jetë faktor i paqes dhe i prosperitetit brenda Jugosllavisë, në këto hapësira, e jo që ta heshtin me fundamentalizmin islamik dhe me intriga mbi spiunazhet. Shkurt, Kosova tejet shtrenjtë po e paguan çmimin e së drejtës për të folur hapur mbi republikën e vet brenda Jugosllavisë dhe për konstitutimin e vet si të tillë. Unë, gjithashtu, shumë shtrenjtë i pagova botëkuptimet e mia, por tani së paku i shkrova. Nuk do të ketë nevojë që të rrëmihet më nëpër të kaluarën time, e as që të më shkatërrohet familja përsëri. Mirëpo t'i kthehemi akuzës mbi spiunimin në dobi të Sigurimit.

Gjyshi im dhe unë

Më parë në këtë tekst shpjegova se rreth kësaj e vetmja gjë e vërtetë ishte se atëbotë unë e kryeja funksionin e Sekretarit të Sekretariatit të KE dhe të Kuvendit të KSA të Kosovës për Marrëdhënie me Botën e Jashtme, (në periodën midis viteve 1971-1977). Duke e përfshirë atë periodë, gjer në vitin 1981, kam qenë gjithashtu anëtar i Komitetit Republikan të RS të Serbisë për Marrëdhënie me Botën e Jashtme; pjesëmarrës aktiv i Këshillit Federal për Bashkëpunim Ndërkombëtar; anëtar i Komisionit të SFPJ për moszgjerimin e armëve nukleare (aspektet juridike të çështjes); anëtar i komisioneve të ngjashme të KK të LK të Kosovës, të KK të LSPP të Kosovës, etj. Andaj, realisht (e jo vetëm formalisht), kam qenë njëri nga kreatorët kryesorë të pjesëmarrjes së Kosovës në bashkëpunimin ndërkombëtar të vendit, edhe në planin organizativ, por edhe në atë praktiko-politik. Në qoftë se puna rreth këtyre çështjeve konsiderohet si "vënje të themeleve të shtetësisë së Krahinës" («Duga»), atëherë këtë vërtet e kam bërë, por nuk e kam bërë për shkak të Sigurimit, dhe as për hir të tij, por për shkak se një gjë e tillë ishte e përmbajtur në politikën e LKJ-së dhe në kushtetutën e vendit.

(...)Gjyshi im (ndjesë pastë!), në rininë e vet herë pas here ishte marrë me shitjen e duhanit gjer në Kukës -Shqipëri. Kjo gjë, si duket, kishte qenë një lloj fitimi për të. Kishte menduar se mënyra e tillë e fitimit kishte qenë më e mirë sesa vjedhja e kafshëve të trasha. Ai vdiq gjersa unë isha shumë i ri, por më kujtohet se asgjë të bukur nuk më pati thënë për shoqërinë e paraluftës atje. Përshtypja e tij kryesore kishte qenë se lumjanët paskëshin jetuar mizorisht, duke shtuar se edhe shpellat i kishin përdorur si strehimore për fëmijët dhe familjet. Për këtë shkak, sa herë që në ekranin e TV Tiranës shihja se si kishin ndërtuar shtëpi dhe e kishin punuar tokën, kjo me të vërtetë, më gëzonte. Gjyshi im ishte analfabet, por gëzohej tmerrësisht për shkollimin tim. Për këtë shkak, kurdoherë që në ekranin e TV Tiranës e shihja se si po shkolloheshin edhe fëmijët e tyre atje, pikërisht si edhe unë këtu, kjo me të vërtetë më gëzonte. Shkurt, konsideroja se të drejtën për t'iu gëzuar të arriturave në të dy vendet nuk mund të ma merrte askush.

Në anën tjetër, vetëm dy-tri herë i kam takuar qytetarët nga RSP e Shqipërisë dhe kam biseduar privatisht me ta. Kanë qenë ato biseda të shkurtëra në grupe të mëdha. Asnjëherë s'kam bërë bisedë zyrtare me këdoqoftë nga RSP e Shqipërisë pa prezencën e funkcionarëve tjerë ose të njerëzve nga Shërbimi i Sigurimit Shtetëror Jugosllav. Ky ishte një gabim i imi që rridhte nga gjendja e sëmurë e shoqërisë. E drejta për të biseduar privatisht me fqinjtë e mi është një e drejtë e imja e patjetërsueshme. Fakti se s'kam mundur ta realizoj e tregon gjendjen mizore në raportet midis dy shoqërive. Dhe, ju lutem, për një gjë të tillë mos e fajësoni vetëm palën tjetër! (Autori i drejtohet shtypit, dhe mbase jo vetëm shtypit, të Beogradit; vër. e red.).

Në Shqipëri s'kam asnjë mik ose shok. Konsideroj se për këtë shkak jam i dëmtuar si qytetar dhe si njeri. Nuk kam kurrfarë aftësishë telepatike. E kam vetëm një tranzistor që i takon gruas dhe një aparat TV që ma falën prindërit. S'jam teknikisht i arsimuar. Nuk kam telefon, por ata që kanë, më thonë se s'munden që drejtpërsedrejti t'i thërrasin miqtë e tyre në Tiranë. Kjo lidhje shkon përmes Beogradit dhe Shkupit, e ndoshta edhe përmes Romës, Parisit apo ndonjë qyteti tjetër.

Evropa dhe kufijtë

Edhe serbët më ortodoksë, domëthënë edhe ata që konsiderojnë se shqiptarët nuk rrjedhin nga ilirët (dhe nuk thonë se nga rrjedhin, por zhvillojnë vetëm supozime të ndryshme), nuk e mohojnë se shqiptarët në Jugosllavi dhe ata në Shqipëri janë i njëjti popull, d.m.th. se kanë gjuhë të njëjtë, kulturë të njëjtë dhe histori të njëjtë. Mirëpo kjo nuk është kurrfarë pengese për t'u konstituar në komb të veçantë, sepse nuk mund të mohohet bindshëm fakti se është bërë plotësisht e pakuptimtë të flitet për ta si për një pakicë kombëtare, ndërkaq as që mund të mohohet fakti se nocioni "kombësi" esencialisht është i karakterit kalimtar dhe se tashmë është i tejkaluar. Po ashtu nuk mund të mohohet nevoja për një zhvillim të shpejtuar të Kosovës. Nëse kjo gjë ishte ashtu, dhe sigurisht që ishte, dhe në qoftë se kjo është akoma ashtu, atëherë prej meje nuk ka qenë e mundur të pritet që të angazhohesha për qëndrim të kundërt vetëm e vetëm që më vonë të mos më quanin spiun i Sigurimit. Për shkak të përcaktimeve të tilla parimore, konsideroja se zhvillimi i marrëdhënieve jugosllavo-shqiptare duhej të ishte në funksion të interesave afatgjata të të dy vendeve, por edhe në funksion të zhvillimit të kombësisë shqiptare te ne. Në nivel të konkretësisë, d.m.th. në nivel të realizimit të përcaktimeve të tilla parimore, ka patur lëshime të ndryshme, por ato nuk i vinin në pyetje përcaktimet parimore, pa i marrë parasysh tendencat e tanishme që të dëshmohet e kundërta.

Ka pasur edhe atëherë vërejtje të ndryshme kritike ndaj këtij bashkëpunimi. Ato mund të reduktohen në dy grupe: e para mund të quhet qasje afirmative, por esencialisht fjala ishte për presionin që ai bashkëpunim të vihej në funksion të afirmimit të sistemit vetëqeverisës në Shqipëri. Ata që e mbështetnin këtë qasje kanë qenë tejet të padurueshëm. Atje shihnin mundësi të pakufizuara ndikimi në drejtim të demokratizimit dhe të hapjes së shoqërisë shqiptare. Dhe nuk mund të thuhet se ai bashkëpunim mbeti pa ndonjë jehonë në këtë plan, por qasja e tillë në ekzaltimin e vet shpesh e tepronte; nuk e merrte parasysh në mënyrë të mjaftueshme ndjeshmërinë e palës tjetër. Ndonjëherë për këtë shkak kjo rezultonte në mosmarrëveshje të panevojshme, me shtyrje të ndërsjella dhe më në fund ndikonte negativisht në përpjekjet pët t'u arritur besimi reciprok; dhe b) e dyta mund të quhet qasje negative, dhe gjer në një shkallë nihiliste, ndaj marrëdhënieve jugosllavo- shqiptare. Frikësohej prej ndikimit të tyre te ne. Dinte ta akuzonte mbylljen e Shqipërisë, por në esencë e kërkonte mbylljen e Kosovës ndaj Shqipërisë. E vinte në pyetje pozitën kushtetuese të Krahinës, si edhe vendin dhe rolin e kombësisë shqiptare në zhvillimin e bashkëpunimit ndërfqinjësor në këtë vend. Natyrisht ndodhesha në konflikt me të dyja këto qasje, por këtë e konsideroja si pjesë të luftës së përditshme politike për realizimin e përcaktimeve parimore.

Në burg, gjatë një kohe, më akuzonin se kërkoja tretman specifik për kombësinë shqiptare në këtë bashkëpunim. Kjo ndihej tashmë në ajër gjatë tërë kohës pas daljes sime nga burgu, në mënyrë që më në fund ta merrte formën e akuzës për spiunim në favor të Sigurimit. Konsideroj se në esencë kjo reduktohet në çështjen e kufijve. Si specialist i politikës ndërkombëtare, kam qenë plotësisht i vetëdijshëm se kufijtë në Ballkan janë vetëm hallkë e fundit e procesit të përkufizimit të përgjithshëm imperialist në Evropë. Kurrë s'kam besuar në mundësinë e suprimimit të tyre të dhunshëm, e as në nevojën për ta bërë një gjë të tillë. Besoja megjithatë në mundësinë e tejkalimit të tyre. Tek e fundit, në dritën e ndryshimeve të tanishme dhe të ardhshme në Evropë, kjo çështje është bërë irelevante.

Nga ana tjetër, kurrnjëherë nuk kam konsideruar se Enver Hoxha ka qenë stalinist në kontekstin e atëhershëm të botëkuptimit mbi stalinizmin. Kjo ishte në kundërshtim me origjinën dhe me edukimin e tij. Ndërprerja e mëvonshme me Mehmet Shehun e përforcoi këtë bindje. Nuk e kam besuar indoktrinimin e rinisë sonë, d.m.th., nuk e kam besuar importimin e kontrarevolucionit e as eksportimin e revolucionit. U duartrokas ndryshimeve demokratike në Evropë, por nuk mendoj se socializmi do të duhej të zhdukej, e as se demokracia do të duhej të eksportohej. Besoj në ardhmërinë e Evropës, por përderisa ajo të arrijë te ne dëshiroj të jetoj në paqe me veten. Besoj se kjo letër do t'i kontribuojë botëkuptimit se prodhimi artificial i spiunëve nuk i shërben asgjëje.


21 Mars 1990

Krushë e Madhe

MBI KARAKTERIN AUTENTIK TË DEMOKRACISË

Përse autentike?

Një akademik i shquar, mik i imi i vjetër, në një bisedë jo-formale, private, duke menduar për titullin e gazetës që tani e keni në dorë, pak si me rezervë më pyeti: "Përse autentike?" Ndërkaq, një gazetar, nxënës dhe adhurues i akademikut në fjalë, e shprehu haptas mospajtimin e vet me fjalët se "demokracia është një", dhe se "nuk ka demokraci autentike".

Që të dy, edhe akademikun, mikun tim të vjetër, edhe gazetarin, i kishte munduar i njëjti hall, por atë nuk e thonin. Problemi i njëjtë më kishte munduar edhe mua me vite të tëra. Më në fund kisha ardhur në përfundimin kategorik se gazeta jonë do të duhej të quhej "Demokracia autentike". Ashtu edhe e emëruam.
Kjo që po shkruaj nuk është polemikë me akademikun, as edhe me gazetarin. Duke u përpjekur që t'i parashtroj arsyet e një veprimi të tillë, në të vërtetë bëj polemikë me vetveten, dhe njëkohësisht shpresoj se lexuesi i nderuar do t'i aprovojë argumentet dhe do të pajtohet me pagëzimin e gazetës, duke e konsideruar si të veten.
Në rend të parë, e pagëzuam ashtu për shkak se demokracia, si formë e vjetër e organizimit shoqëror, gjatë më se 2000 vjetëve të historisë së saj, kishte qëndruar dhe ishte mbajtur për një kohë më të gjatë vetëm atje ku ishte lindur në mënyrë autoktone dhe atje ku në organizimin politik ishin respektuar kushtet, mentaliteti, karakteri dhe veçoritë e vendeve dhe të shoqërive në fjalë. Demokracia, si formë e organizimit shoqëror, si sistem politik, kudo dhe çdo herë që ishte respektuar ky parim, gradualisht kishte formuar parime dhe principe të përgjithshme, universale, si ato që përmenden në tekstin që flet mbi arsyetimin politik të nevojës mbi nxjerrjen e gazetës "Demokracia Autentike", por edhe ishte begatuar, ishte hijeshuar dhe ishte zbukuruar, ndonëse akoma nuk e kishte marrë formën e përkryer, përfundimtare: polisi antik i Athinës ia kishte falur dukjen, pak si të hajthme, të ndjeshme, subtile dhe kapricioze; britanikët ia kishin falur rendin, seriozitetin dhe përpikmërinë e xhentëlmenëve. Në kohën moderne, Agorës së Athinës ia kishin dhënë kuptimin e Parlamentit bashkëkohor, vendit ku asgjë me rëndësi nga sfera e politikës nuk do të duhej të mbetej pa u prekur; francezët ia kishin falur patosin oratorik. "Assemblee Nationale" e tyre, gjatë historisë së kohës moderne, ishte shndërruar në një vend betejash verbale, të fjalimeve plot pasion, tekstualisht, të tretjes së ndjenjave pasionante në fjalë dhe mendime po aq goditëse, therëse, por edhe ledhatuese, ndonjëherë dinake, dhe përgjithësisht elegante. Me fjalimet e tyre në asamble, francezët shpeshherë kishin zhvilluar gjimnastikë të mendjes, por gjithmonë e kishin zhvilluar edhe kulturën e demokracisë franceze.

Toqueville - Bota e sigurt për demokraci

Alexis de Toqueville (Aleksis de Tokëvil), në perëndim të rendit feudal të Evropës, kishte qenë i mahnitur me demokracinë e kaubojve të Amerikës. E kishte shëtitur tërë Amerikën, kryq e tërthor. Më në fund e kishte shkruar veprën e tij famoze "Demokracy in America" me të cilën ishte përpjekur t'i bindë mbretëritë dhe shoqëritë e Evropës mbi përparësitë e organizimit demokratik të shoqërisë, por mbretërit si mbretër, ishin bindur vetëm atëherë kur nuk kishin pasur rrugë tjetër për ruajtjen e kokave të tyre të shtrenjta.

Demokracia në Amerikë kishte filluar nga "pilgrimët" (ardhacakët e Evropës). Kaubojët e kishin përforcuar në bazë, duke u ofruar bashkatdhetarëve të shpërndarë në hapësirën e pafund ndjenjën e solidaritetit dhe të përbashkësisë përballë natyrës së egër dhe fiseve të organizuara indiane. Më shumë se çdokund tjetër, demokracia në Amerikë kishte qenë e lidhur me hapësirën. Liria e individit dhe kulti i individualitetit atje ka qenë produkt i hapësirës së pafund. Individi me vetiniciativën e tij më parë kishte qenë i shtrënguar ta braktiste rendin e kalbur feudal të Evropës dhe pastaj edhe grumbullimin në qytetet e bregut lindor. Perëndimi i egër e kishte mundësuar ardhjen në shprehje të pionerizmit individual, të cilin qeveria megjithatë e kishte subvencionuar me mjete dhe me metoda të ndryshme. Komunitetet e vogla të disperzuara nëpër hapësirën e madhe dhe individët-pionierë të pushtimit të hapësirës, me kohë demokracisë amerikane ia falën autenticitetin. Si sistem i organizuar politik, në instancat më të larta rezultoi në ndarjen e pushtetit midis Kongresit, Presidentit dhe Gjykatës së lartë. Pikërisht perfeksionimi i kësaj ndarjeje të pushtetit në favor të demokracisë është ajo që Amerika ia fali demokracisë.

Mjaft prej amerikanëve i kisha pasur miq në kohën e qëndrimit tim në vendin e tyre. Gjatë studimeve shumëvjeçare të politikës së tyre globale ua kisha parë për të madhe për besimin se demokracinë e tyre, të cilën e çmonin si një perfect system (sistem të përkryer) mund ta mbillnin gjithkund. Ata besonin se sistemi që ishte treguar aq i suksesshëm në Amerikë, do të duhej doemos të funksiononte edhe në vendet tjera, pikërisht njësoj si tek ata. Për këtë shkak, gjatë periudhës së pasluftës, shpeshherë kishin qenë të detyruar që demokracinë e mbjellë nëpër ato vende, ta ruanin me forcën e armatës së tyre. Mirëpo, kjo gjë pastaj shkaktonte animozitetin e popujve të ndryshëm kundrejt tyre, gjë për të cilën ata për një kohë të gjatë u habitën. Falë edhe këtij animoziteti, më në fund e kuptuan se demokracia çdokund do të duhej të ishte e vetëlindur, autoktone, se p.sh. pinoçetizmi nuk mund të quhej demokraci, se ajo, demokracia, ndonëse i kishte parimet të përbashkëta, të gjithëpranueshme, universale, do të duhej të zbatohej në mënyrë autentike, në harmoni me kushtet e vendit dhe me karakterin e njerëzve të atjeshëm. Këtë fakt si kërkesë politike në fillim e artikuluan intelektualët politikë të Amerikës si Georg Kennan, dhe më vonë, John Campbell, por vetëm në raport me vende të caktuara (BRSS) ose me regjione të dhëna (si p.sh. Ballkani). Tani kjo kërkesë është ngritur në nivelin e principit: përkrahja amerikane për demokracinë në vendet tjera do të duhej ta merrte parasysh raportin lokal të forcave. Logjika legaliste amerikane, përkrahja e regjimeve në pushtet e operacionalizuar si politikë intervencioniste, bukur vonë e akceptoi rëndësinë e vërtetë të kërkesave intelektuale të inteligjencisë së saj politike. Mirëpo është me rëndësi se

ajo tani këtë e akceptoi, ndonëse e shtyrë edhe nga nevoja për ndryshimin e qëllimeve strategjike të politikës së vet globale. Amerikanët tani e kanë të qartë se njëmend e dëshirojnë një botë "safe for demokracy" dhe jo një "demokracy safe from the world" (d.m.th. një botë të sigurt për demokraci dhe jo një demokraci të sigurt, d.m.th., të ndarë nga bota). Demokracia e kaubojve që e kishte hasur Aleksis de Tokëvili tani ishte shndërruar në një synim global politik. Dhe, botë e sigurt për demokraci mund të jetë vetëm ajo ku demokracia është e vetëlindur dhe jo e imponuar.

Demokracia në Kosovë

Nga ana tjetër, përcaktimi im për demokraci nuk ishte i lehtë, por edhe as i rastit. Botimi i pjesës II të artikullit tim «Viti 81 dhe proceset e demokracisë» të cilin revista «Alternativa» në Lubjanë e paralajmëroi qysh moti, por akoma nuk e bëri, e jep një pasqyrë të qartë të argumeneteve në favor të këtij përcaktimi. Lexuesi pa dyshim do të njihet edhe me pjesën e

III të punimit që ka të bëjë me lidhmërinë e proceseve të tilla të Kosovës me ato në Evropë. Mirëpo është me rëndësi të theksohet se nuk mund ta çrrënjos bindjen time të thellë se demokracia në Kosovë u vetëlind dhe u pagua shtrenjtë. Kjo nuk do të thotë se po mohohet ndihma e Evropës dhe e Komunitetit Ndërkombëtar. Ndihma e faktorit ndërkombëtar, ndonëse tejet e çmuar, megjithatë lidhet me viktimat tona. Kujtimi i ditës makabër të 27 janarit 1990 në fshatin Brestovc (4 të vrarë dhe 19 të plagosur) dhe i ditëve të mëpastajme në Kosovë, të mbushura me gazra kimike, tym e barot dhe viktima të reja në njerëz, nuk lejojnë dot ndonjë përfundim tjetër. Gjithmonë ka qenë në natyrën e shqiptarëve nderimi i miqve, por edhe më tepër, nderimi i vetes së tyre. Dhe është një rregull i ngulitur i qytetërimit respektimi i rendit të gjërave. Të tjerët nuk do të na duan më pak për shkakun se demokracia në Kosovë u vetëlind dhe nuk u importua.

Demokracia në Kosovë, nga ana tjetër, nuk u vetëlind për shkak se shqiptarët iu frikësuan luftës. Një popull që nuk i frikësohet luftës mund të jetë vetëm i marrë, por frika e luftës kurrnjëherë, asnjë popull, nuk e ka penguar të luftojë për idealet e veta. I takon virtytit të mençurisë së një populli përpjekja që idealet e veta t'i sendërtojë pa gjakderdhje. Do të duhej të ishte në natyrën e idealit të sendërtohej pa gjakderdhje. Mirëpo shqiptarët, për idealin e tyre të Republikës dhe të Demokracisë, e paguan tashmë tagrën e gjakut më tepër se ç'duhej dhe më tepër se ç'mund të kuptohej edhe nga rezonimi më i ftohtë dhe më kalkulant politik. Republika dhe Demokracia për ta në këtë mënyrë u bënë një pikë e pakthim, ose point of no return siç e thotë M. Bakalli (shih M.Bakalli, "Si më tutje?", Zëri i Rinisë, 3.X.1990). Për ta arritur këtë pikë u detyruan ta paguajnë shumë shtrenjtë tagrën e gjakut. Një ditë doemos do të kërkohet shpjegim edhe për këtë. Shpjegimi gjithsesi do të jepet, por mendja megjithatë nuk do ta kuptojë, për shkak se zhvillimi i saj do të ecë në drejtim të fisnikërimit, të njerëzishmërisë e të lartësimit shpirtëror. Dhe jo në drejtim të kundërt, të cinizmit dhe të indolencës, të interpretimit grotesk të plojave, të krimeve, të masakrave dhe të kasaphanave. Arsyeja nuk do të zbresë në nivelin e bishave, por do të ngritet në nivelin e njeriut.
Dhe shqiptarët nuk e merituan Republikën dhe Demokracinë vetëm me luftën e tyre epike 9 vjeçare, por me tërë historinë: në vorbullën e dyndjeve të popujve, merita e tyre nuk qëndron vetëm në atë se mbetën të patretur. Koncepti juridik i maturisë për të cilin flet Ismail Kadareja, që në lashtësi i kontribuoi ndërtimit të së resë së sotme.
Nga ana tjetër, fjalët se "Kjo hapësirë, nga e cila dikur shpërthenin luftëra botërore, tani ka rastin, apo do të duhej ta kishte atë, që të shndërrohet në vatër të rrezatimit të proceseve të demokratizimit në nivel kontinental" (shih "Viti 81 dhe proceset e demokracisë", Alternativa, 7-8, 1990, Lubjanë) ndonëse në dukje të parë romantike, nuk ishin të rastit. Në qoftë se Kosovën dikur e quanin, dhe akoma e quajnë, fuqi-baroti, hapësirë tendosjeje, vatër krizash, etj., përse të mos shndërrohej sot në vatër të rrezatimit të demokracisë e të paqes? Në qoftë se dikur konsiderohej kërthizë e drejtpeshimit organik të forcës, tani do të duhej të shndërrohej në strumbullar të së resë demokratike. Kjo gjë, natyrisht, nuk varet vetëm nga vullneti i mirë i shqiptarëve. Ata e dëshmuan këtë me përcaktimin për Republikë dhe për Demokraci, për barazi e liri me popujt tjerë të Jugosllavisë. Në favor të paqes dhe të demokracisë në Jugosllavi, Ballkan dhe Evropë e ofruan përbashkësinë dhe jo përçarjen, zhvillimin dhe jo ngecjen. Ndërkaq, me çka po e dëshmojnë popujt tjerë të Jugosllavisë mirëkuptimin për përkufizimin e të drejtës natyrale të shqiptarëve për bashkimin e kombit? Me çka po e dëshmojnë vullnetin e tyre për t'i akceptuar si të barabartë, si subjekt shtetformues dhe shtetndërtues dhe jo si objekt rezerv për drejtpeshimin e interesave të veta sikurse duket shpesh? Përse shqiptarët nuk figurojnë as në projektin e federalistëve dhe as të konfederalistëve? Shqiptarët, natyrisht, do të duhej të insistonin në përgjigjet e këtyre pyetjeve dha ata këtë tani po e bëjnë. Ata nuk do të mund ta bartin përgjegjësinë e asaj që nuk varet prej tyre.

Demokracia, nga ana tjetër, në aspekt të përmbajtjes mund të jetë e mangët, jo e plotë, e papërsosur, por nuk mund të jetë as e vjetër dhe as e re. Ajo e synon plotësinë dhe përsosjen dhe kjo është imanente në çdo proces pozitiv. Demokracia, siç shihet, këtu kuptohet si formë e rregullimit shoqëror për të ndihmuar procesin e përsosjes së njeriut, të raporteve shoqërore, të shoqërisë dhe të njerëzimit. Ajo nuk kuptohet si kallëp i dhënë statik për statizimin dhe përjetësimin e atare raporteve. Një demokraci që do të ishte në funksion të ngurtësimit të raporteve të dhëna shoqërore, nuk është pronë e shoqërisë por vetëm e elitës. Ndërkaq demokracia nuk mund të jetë kundër elitës por kundër elitizmit, d.m.th. kundër elitës për hir të elitës. Në luftën konkurrente të vlerave, ato më të mirat do të duhej ta zinin vendin e merituar në radhët e elitës. Mirëpo demokracia si formë e organizimit shoqëror e nënkupton krijimin e kushteve të barabarta, së paku formalisht, për të gjithë pjesëmarrësit e luftës konkurrente. Çdo rregull tjetër mund të pagëzohet me emra të ndryshëm, por jo me atë të demokracisë. Rregullat e saj nuk mund të rezultojnë në anarki. Anarkia dhe demokracia nuk kanë asgjë të përbashkët.

Nga e gjithë kjo del se me emrin "Demokracia Autentike" synohet përkufizimi i origjinalitetit dhe përcaktimi i kontributit specifik kosovar në zbatimin e parimeve universale, të gjithëpranueshme të demokracisë, por edhe në ndërtimin dhe përsosjen e saj të vazhdueshme si ide universale e orientimit të njeriut për të jetuar i lirë dhe i barabartë me të tjerët. Si sistem politik, do të duhej të mundësonte kushte të barabarta për realizimin e qëllimeve të tilla njerëzore në mënyrë të njerëzishme, pa dhunë. Ne nuk dyshojmë se lexuesit e nderuar do të na ndihmojnë me sugjerimet, vërejtjet dhe me kontributet e shkruara. Për këto gjithmonë janë të mirëpritur. "Demokracia Autentike" do të jetë e hapur për të gjitha mendimet, por e përcaktuar për realizimin e qëllimeve të veta shoqërore, në shoqëri dhe për shoqërinë.
Le të lulëzojë Demokracia Autentike në të gjitha zemrat e lexuesve të vet në Republikën e Kosovës dhe në çdo vend ku do të lexohet!

Lubjanë, më 20 nëntor 1990

DEMOKRACIA AUTENTIKE KOSOVARE

(Ndër dokumentat e kërkuara nga Sekretariati Republikan i Informatave në Republikën e Sllovenisë për regjistrimin e "DEA-s" ishte edhe baza programore e gazetës. Kjo pjesë, që ka të bëjë me arsyetimin e veçorive ideore dhe të origjinalitetit ideor që përmban titulli i gazetës, e shkruar nga U.Hoti, është e shkëputur nga kjo bazë.)

Titulli Demokracia Autentike nuk implikon vënien në dyshim të dispozitave dhe të parimeve themelore të demokracisë (sistemin shumëpartiak, zgjedhjet e lira, parlamentin, liritë politike, e drejta e votimit, e të ngjashme) por, përkundrazi, duke u nisur nga akceptimi i tyre, synon që të përcaktojë atë që do të ishte autentike, si në zbatimin e tyre praktik, ashtu dhe në akceptimin e tyre nga ana e shoqërisë. Titulli nuk vë në dyshim as përmbajtjen e demokracisë që do të përcaktohet bashkërisht me kushtetutën federale/konfederale, dhe me marrëveshjet tjera në kuadër të saj, por, përkundrazi, me angazhimin për përcaktimin e asaj që do të ishte autentike, e veçantë për Kosovën, do të synonte të theksonte atë që është e mundur, e drejtë dhe e nevojshme në situatën e dhënë. Titulli nuk vë në pikëpyetje orientimin themelor të inkuadrimit në proceset dhe në rrjedhat e përgjithshme të Bashkimit Evropian, por përkundrazi, synon që inkuadrimi në ato rrjedha dhe procese të përshpejtohet, duke i theksuar trajtat dhe format e përshtatshme që njëkohësisht e nënkuptojnë edhe ruajtjen dhe zhvillimin e vetëqenies dhe të identitetit të Jugosllavisë të përcaktuar me marrëveshje dhe me kushtetutë. Me fjalë të tjera, titulli Demokracia Autentike implikon faktin se lufta për status të barabartë të republikës së Kosovës nënkupton jo vetëm luftën për pranim dhe për trajtim të barabartë të shqiptarëve në Jugosllavi dhe më gjerë, por edhe përpjekjen dhe luftën për ndërtimin e identitetit të saj (politik, etj.) në bazë të vetëqenies së saj. Ne nuk e vëmë në dyshim fare se në këtë çast kjo çështje ka rëndësi të dorës së parë, para së gjithash politike, por edhe me rëndësi të tjera, jo vetëm për Kosovën, por edhe për Jugosllavinë, edhe për Shqipërinë dhe më gjerë. Me titullin e gazetës sonë nuk pretendojmë të disponojmë me përgjigje të gatshme për këto çështje, por vetëm insistohet në faktin se çështja në fjalë është e pranishme në ndërgjegjet e njerëzve dhe në praktikën e sjelljeve të tyre; se gjer më sot nuk është kuptimësuar akoma një përgjigje në nivel politik dhe teorik dhe se ajo nuk mundet, madje edhe po të dëshirohej një gjë e tillë, që të heshtet. Pa i kontestuar përpjekjet e gjertanishme të të tjerëve në këtë plan, përgjigjen mbi këto çështje duhet ta ofrojnë vetë shqiptarët, madje një përgjigje që do të ishte e pranueshme në rend të parë për ta, por edhe për të tjerët.

Bashkësia kombëtare shqiptare e nënkupton faktin se ajo ka jetuar gjer më tani e po jeton edhe sot e kësaj dite në dy tërësi të mëdha kompakte dhe në më shumë diaspora etnike nëpër botë, në dy sisteme politike kryesore dhe në tri e më tepër nënsisteme; në Shqipëri (me socializëm radikal), në RSFJ (me socializëm vetëqeverisës) dhe në Europë, Amerikë dhe Australi (Turqia+Europa Perëndimore; SHBA, Kanadaja + Meksika dhe Argjentina, me sisteme demokratike karakteristike për këto vende). Është e natyrshme se ata janë rritur duke qenë të ekspozuar ndaj ndikimit të mjediseve të veta, dhe situata e përgjithshme tanimë ka ndikuar në krijimin e njëfarë mjegulle përsa i përket caqeve të zhvillimit të mëtejshëm.
Çështja e Kosovës po zgjat tash 10 vjet dhe kjo përbën një specifikë të saj. Gjatë këtyre 10 vjetëve llogaritet se janë arratisur në Perëndim rreth 250.000 njerëz. Ekzistojnë disa bërthama rreth të cilave janë mbledhur ata në luftë për realizimin e statusit të Republikës së Kosovës, mirëpo realizimi i këtij statusi, si dhe i demokracisë, duke i injoruar këta, është plotësisht i pakuptimtë.
Me ndryshimet demokratike dhe me marrëveshjen e Helsinkit, si dhe me proceset e Bashkimit Europian, hapet mundësia e kthimit, e qarkullimit dhe e inkuadrimit të tyre në jetën e mjedisit nga kanë dalur. E kaluara nga këto troje nuk ka qenë as e lehtë dhe as e thjeshtë, gjë që implikon edhe specificitete të reja.
Demokracia Autentike me një linjë të qartë të zhvillimit dhe të orientimit të vet dëshiron që t'u ofrojë mundësi të barabarta, të gjitha opcioneve - që të shfaqen, të gjitha specificiteteve -që të shprehen, dhe të gjitha angazhimeve -që të marrin trajtë.
Demokracia Autentike nuk dëshiron ta dhunojë demokracinë, por vetëm do që t'i gjejë format më të përshtatshme për zbatimin e saj në jetë; ajo nuk dëshiron ta detyrojë shoqërinë t'i përshtatet demokracisë, por që demokracinë t'ia përshtatë shoqërisë.

Demokracia Autentike niset nga bindja se asnjë lloj demokracie nuk mund të eksportohet, sepse me atë rast do të duhej ta ruanin xhandarët dhe asnjë ndryshim thelbësor nuk do të ndodhte.

Demokracia Autentike niset nga bindja se Republika, si edhe Demokracia, në Kosovë janë të vetëlindura. Pra është e nevojshme që vetëm të zhvillohen edhe më tej, me ndihmën e çmuar të të tjerëve, por edhe me ruajtjen dhe kultivimin në shkallën më të lartë të vetëqenies kombëtare.
Në raport me vendësit në Republikën e Sllovenisë, dhe me popullin e saj, Demokracia Autentike do të sillet në mënyrë tejet korrekte, duke i respektuar traditat e saj demokratike dhe thesarin e saj kulturor kombëtar. Ajo do të jetë e hapur për të gjitha kontributet e hulumtuesve sllovenë lidhur me qëllimet tona të përbashkëta. Ajo do të marrë, por edhe do të japë, pa pranuar kurrfarë kompleksi në këto çështje, as të inferioritetit dhe as të superioritetit.

ARMATA DHE POLITIKA

Cynthia Enloe (Sinthia Enlo) në librin e saj problematik "Policia, armata dhe etniciteti" (Globus, Zagreb, 1990) e jep një vlerësim interesant: "Proletarizimi i ushtrisë, -thotë ajo, -nuk është garancion i homogjenizimit etnik", për të konstatuar më vonë se "Ushtria është jo vetëm instrument i ndryshimeve (ndonëse jo gjithmonë edhe i zhvillimit) por edhe vetë ndryshohet së bashku me ndryshimet në bashkësinë politike". Teza e parë ka të bëjë me ndryshimet e strukturës socio-klasore në favor të shtresave të gjera popullore në armatat e shteteve të Evropës, të cilave, përkundrejt tendencave të hapura për të homogjenizuar përmbajtjen e nocionit shtet-komb, përmes kategorisë së përgjithësuar "qytetar", prapëseprapë realiteti u vë pikëpyetje dhe dilema të shumta, që në instancën e fundit, tendencat e tilla qëllimmira i redukton në funksion të armatës, si armatë e etnikumit dhe jo e të gjithë qytetarëve. Armatat e shumicës së vendeve në zhvillim e kanë të theksuar rolin e faktorit integrues në shoqëri. Mirëpo, duke e luajtur këtë rol, ato shpeshherë i kanë mbrojtur interesat e kombit (etnikumit) dominant. Procesi i integrimit është zhvilluar ose ka tentuar të zhvillohet ashtu si e kanë paramenduar këto etnikume dhe jo gjithmonë në harmoni me intersat reale të shoqërisë në tërësi. Mirëpo vetë përbërja e armatës nuk mund të qëndrojë statike, sidomos jo në kohën moderne. Dhe po qe se armata ndryshon së bashku me ndryshimin në bashkësinë politike (gjithsesi po) atëherë edhe funksioni integrues i saj do të duhej të ndryshojë dhe të zhvillohet në harmoni me interesat e vërteta të një shoqërie të dhënë. Ky nuk është një konstatim vetëm i Cynthia Enloes, por është i pranishëm edhe në shkrimin që vijon dhe në proceset pozitive që dëshirohen të zhvillohen.

Integrimi individual/kolektiv dhe fjetja e problemit të Kosovës

Sekretari Federativ i Mbrojtjes Popullore, Gjenerali i APJ-së Velko Kadijeviq në intervistën dhënë gazetarit të "Danasit" M. Lazanski, të botuar me titullin "Jugosllavia nuk do të jetë Liban" (shih Danas, 4.XII.1990, Zagreb), nuk flet fare mbi çështjen e Kosovës. Ndërkaq as gazetari në fjalë nuk ia shtroi ndonjë pyetje lidhur me të. Në bisedë me gazetarin, Gjenerali Kadijeviq shprehet për integrimin e Jugosllavisë si federatë e modernizuar dhe për integrimin kolektiv të kombeve të saj në proceset integruese të Evropës ose në Evropën e integruar. Ndërkaq, të dy republikat veriperëndimore të vendit, Sllovenia dhe Kroacia, bashkërisht e kërkojnë në rend të parë rregullimin konfederal (sidomos Kroacia) të vendit, dhe po qe se kjo nuk arrihet për shkak të refuzimit të Serbisë për marrëveshje në këtë pikë, atëherë ato insistojnë në të drejtën e integrimit individual në Evropë (plebisciti mbi pavarësimin e shtetit slloven).

Që të dy pikënisjet në shqyrtimin e zgjidhjes së krizës gjithëjugosllave nuk e përmendin fare çështjen e jetësimit të Republikës së Kosovës dhe as çështjen shqiptare në përgjithësi. Gjenerali Kadijeviq, ç'është e vërteta, në mënyrë indirekte Kosovës ia mohon të drejtën e konstituimit si republikë, ndërsa çështjen shqiptare nuk e përmend fare. Koncepti i federatës moderne, në shpjegimin e cituar më lart, i nënkupton vetëm autorizimet dhe instrumentet e domosdoshme për ta bërë atë më efikase, por përbërja e saj (e federatës) mbetet e njëjtë (kombet dhe kombësitë). Pastaj, në qoftë se me fjalët "përkufizimet në kushtet tona" nënkuptohet përmbajtja që ia dhanë autoritetet serbe, fjalia "do të rezultojnë në gjakderdhje dhe në viktima të shumta" i përgjigjet deklaratave kërcënuese të dëgjuara nga Serbia sa herë që ishte fjala për Republikën e Kosovës, atëherë del se, në të vërtetë, duke e mohuar Republikën e Kosovës, përkrahet koncepti serb i federatës. Në këtë mënyrë objektivisht vërtetohet konstatimi i Cynthia Enloes se armatat e ndryshme realizimin e funksionit të vet integrues në shoqëri shpeshherë e bëjnë në harmoni me interesat e etnikumit dominant edhe në këtë rast, ndonëse funksioni i Gjeneralit Kadijeviq do të duhej t'i përfaqësonte edhe shqiptarët në APJ (rreth 33%).

Tendenca e fjetjes së çështjes së Kosovës hetohet edhe te pala tjetër, bile edhe në përgjithësi, në diskutimet e nivelit zyrtar që kanë të bëjnë me çështjen e zgjidhjes së krizës jugosllave. Kohët e fundit fitohet përshtypja sikur okupimi i dhunshëm serb i Kosovës tani "e ka zgjidhur" çështjen, sikur Kosova të kishte qenë një çështje vetëm e Serbisë e jo edhe e të tjerëve, sikur këtu në Kosovë po shkilen vetëm të drejtat e njeriut e jo edhe ato kombëtare, skur shqiptarët, megjithatë, janë vetëm pakicë kombëtare dhe jo kombi i tretë për kah numri në Jugosllavi, sikur shqiptarët janë mysafirë në tokat serbe dhe jo autoktonë të lashtë në trojet e veta.

Kohë më parë, duke udhëtuar për në Lubjanë nëpër Serbi, u ndala të pija një kafe në afërsi të Beogradit. Në ekranin TV fliste Vuk Drashkoviqi, kandidat për kryetar të Serbisë. Ai tregonte përralla mbi Kosovën kurse shikuesit i gëlltisnin fjalët e tij me gojën hapur. Nuk mu durua dhe e pyeta një çift bashkëshortësh që ishte ulur në tavolinën ku isha edhe unë, nëse Drashkoviqi me këto botëkuptime mbi Kosovën kishte ndonjë shans të fitonte në Serbi? "Gjithsesi!" -u përgjigjën që të dy. "A mos jeni ju shqiptar i Kosovës (Albanac sa Kosova)? "Po,-u përgjigja unë, ndërsa gruaja, gadi 2 m. e gjatë, iu ngërmua atij dhe mua, duke dashur të na detyrojë të përdornim termin "shiftar" e jo "albanac". Sipas saj "albanacët" ndodheshin në Shqipëri dhe jo në Kosovë. "Pas fitores së Drashkoviqit, insistonte ajo, -do të bisedojmë me përfaqësuesit e "nashih shiftara". "Për Republikën e Kosovës?" -e pyeta unë. Mirëpo ajo u xhindos dhe e humbi torruan. "Zonjë, -e ngacmova unë më tej, -me botëkuptimet tuaja dhe të atij që është duke folur në ekranin televiziv do të kemi luftë". Me ndërhyrjen e burrit dhe të kamarierit korrekt mezi shpëtova dhe ika, por gjithë natën e udhëtimit të mëtejshëm për në Lubjanë mbeta me përshtypjen e hidhur të një indoktrinimi total dhe iracional antishqiptar të popullsisë serbe.

Si duket, ky indoktrinim shovenist antishqiptar që zhvillohet me të gjitha mjetet në disponim të propagandës së shtetit serb po ndikon në fjetjen e problemit të Kosovës në qarqet politike të Jugosllavisë, madje edhe tek Gjenerali Kadijeviq. Ndërkaq, një pjesë e opinionit politik dhe intelektual të Kosovës, por edhe të Shqipërisë, tani ka filluar ta flejë mendjen me pretekstin se më parë është e nevojshme të bëhet demokratizimi i Shqipërisë dhe pastaj do të zgjidhej çështja e Kosovës! Shqipëria akuzohet ndërkaq se po e ndal procesin e demokratizimit në vend (sidomos disa qarqe intelektuale të Tiranës) se fshehurazi po paktoka me komunistët jugosllavë, madje edhe me Millosheviqin, ndërsa ata që ikën këtej tregojnë llahtari mbi vrasjet e atyre që e tentojnë arratisjen në kufirin Shqiptaro-Jugosllav dhe Shqiptaro-Grek. RPS e Shqipërisë është deklaruar se do ta bëjë demokratizimin e vendit. Në këtë drejtim tashmë ajo ka ndërmarrë hapa konkretë dhe është zotuar për përfundimin e procesit jo në mënyrë stihike por të organizuar. Disa forcave nuk u pritej prandaj ajo u bëri

lëshime-kompromisi duke e shpejtuar procesin. Mirëpo nuk është e mundur të pritet lejimi i anarkisë, dhe këtë vështirë se mund ta bëjë. Ndërkaq, nuk dëshirojmë ta besojmë mundësinë e vrasjeve në kufirin Jugosllavo-Shqiptar të shqiptarëve që tentojnë për t'u arratisur, nga disa pjesë të armatës kufitare shqiptare. Këtë nuk dëshirojmë ta besojmë për shkak se do të ishte në kundërshtim me çdo logjikë, por mbi të gjitha, me logjikën e demokratizimit në vend dhe në Evropë dhe me synimet për tejkalimin e kufijve dhe skandinavizimin e Ballkanit në Evropën e integruar. Ndërkaq, çështja e demokratizimit të Shqipërisë, me gjithë mohimin e prof. Sofokli Lazrit (Zëri i popullit, 6.XII.1990) ndonëse jo në mënyrën që e shtron propaganda e kujtdoqoftë, por në kontekst të lidhmërisë së interesave reciproke të sigurimit etj. është shpresuar se do të ketë ndikim pozitiv edhe në jetësimin e republikës së Kosovës. Eshtë shpresuar dhe shpresat, njësoj, mund të jenë iluzore...

Shqiptarët në Kosovë, nga ana tjetër, por edhe shqiptarët në Jugosllavi, në përgjithësi, patën konsiderata të veçanta për APJ- në edhe atëherë kur me praninë e vet në rrugët e qyteteve dhe të fshatrave të Kosovës dukej se i ndihmonte jo vetëm pengimit të shpërthimit të luftës qytetare por edhe politikës së okupimit të Kosovës përmes suprimimit të dokumenteve të saj kyçe dhe organeve të saj legale. Shqiptarët besonin se armata i kishte "hesapet e veta" e jo "hesapet" e shovinizmit serb. Besimi i tyre në APJ u lëkund por nuk u humb tërësisht edhe atëherë kur me dhjetëra bijë u kthyen nga ushtria në arkivole të bllombuara. Ndonëse ishte kohë paqeje, në thellësi të zemrës së vet, populli shqiptar i konsideroi si bij të rënë për Republikën e Kosovës. Në këtë mënyrë e akceptoi mundësinë që deklaratat e shkurtra, koncize, ushtarake, ndonëse cinike, mbi "vetëvrasjet", të përmbanin në vete shpjegimin se edhe brenda organizimit të përsosur ushtarak, të kishte njerëz ujq që i shuanin ndjenjat shoviniste me gjakun e njomë të shqiptarëve. Në çastet e ankthit të përgjithshëm, poeti i ri shqiptar, me indinjatë të kuptueshme, konstatonte:

Thanë se e vratë veten,
E besoj,
Sepse s'deshët të jetonit të vdekur.

Ai e pranonte pohimin se mund të kenë vdekur edhe aksidentalisht, por me të drejtë vërente se "vetëm sepse aksidentalisht u lindën shqiptarë" (B.Elshani, Kush ju vrau, Alternativa, 6-1990). Më në fund i duartrokitën APJ-së edhe atëherë kur ndodheshin në rrugë, duke protestuar kundër terrorit dhe duke u hapur rrugë proceseve të demokracisë. Si mund ta shkelë armata këtë besim të tyre?

Shqiptarët e konsideronin armatën si të veten jo sepse gjatë luftës i kontribuan krijimit të saj dhe pas luftës ndërtimit të vendit, por edhe sepse pjesëmarrja e tyre në efektivet ushtarake sot, pas vlerësimeve të përgjithshme, arrin në 33%. Ata, me fjalë të tjera, i respektonin bijtë e tyre në armatë dhe armatën e përbërë edhe nga ata. Andaj, në qoftë se armata qëndron pas intervistës së Gjeneralit Kadijeviq, është fare e natyrshme për shqiptarët që të insistojnë në akceptimin e realitetit të dhënë. Ralitet i dhënë është Republika e Kosovës. Armata më së paku do të duhej ta mohonte.

APJ sigurisht e ka të qartë se çështja e Kosovës nuk mund të zgjidhet me akordimin e demokracisë dhe me mohimin e republikës. E para do të thotë akceptim i të drejtave të njeriut, si njëra nga shtyllat kryesore për ndërtimin e sistemit demokratik, kurse e dyta (mohimi i republikës) do të thoshte mohim i të drejtave kombëtare, një gjë esenciale për të drejtat e njeriut, sepse këtu nuk është fjala për njeriun abstrakt, por vetëm për atë konkret. Në instancën e fundit, një politikë e tillë do të çonte në përvojën e praktikuar politike të Jugosllavisë midis dy luftërave botërore, pra, në politikën e asmilimit të dhunshëm të rreth 3 milion shqiptarëve në Jugosllavi. Të drejtat e njeriut pa ato nacionale, për një numër aq të madh njerëzish, nuk kanë kurrfarë kuptimi. Ushtarakët e dijnë se logjika e tillë do të shkonte ndesh me stabilitetin dhe me zhvillimin e proceseve demokratike në Evropë.

Do të dëshironim të besonim se "heshtja" apo "fjetja" e çështjes së jetësimit të Republikës së Kosovës bëhet, shprehur ushtarakisht, për shkaqe taktike dhe jo strategjike. Ndërkaq, heshtja e plotë e kësaj çështjeje nuk mund të jetë frytdhënëse dhe nuk është zgjidhje e problemit. Jugosllavia në Evropë, qoftë si federatë e modernizuar, qoftë ashtu siç do të merren vesh popujt e saj, do të shkojë gjithsesi, por jo pa e zgjidhur çështjen e jetësimit të Republikës së Kosovës, sepse, sikurse e thekson edhe vetë gjenerali Kadijeviq duke folur për mundësinë e shpërthimit të luftës qytetare, atëherë gati me siguri mund të supozohet se as Evropa nuk do të ishte Evropë, por Azi. Ndërkaq, as Jugosllavia dhe as Evropa, nuk mund t'ia lejojnë vetes të shndërrohen në Azi. Për këtë shkak besojmë se politika do të merret vesh me veten dhe se armata do të merret vesh me politikën mbi një platformë të pranueshme për të gjithë dhe që do të na mundësonte të gjithëve të mbetemi evropianë.

Lubjanë, 10.XII.1990

MBI TË GJITHA NDERIMI I VETVETES

(Intervistë dhënë Radio Tiranës më 6.III.1991 për emisionin "Për shqiptarët jashtë atdheut")

Në fillim dëshiroj t'i përshëndes të gjithë dëgjuesit e Radio Tiranës të emisionit "Për shqiptarët jashtë atdheut". Ka shumë kohë që jam i njoftuar me punën e dobishme të emisionit tuaj për informimin e bashkatdhetarëve shqiptarë, por edhe të miqve të huaj të Shqipërisë, me këndvështrimin dhe qasjen e saj origjinale ndaj problemeve të ndryshme të botës, dhe mbi vlerat e krijuara materiale dhe shpirtërore të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar në tërësi që ky emision i prezentonte sidomos përmes këngëve dhe melosit të bukur shqiptar.

Dëshiroj të theksoj gjithashtu se kjo është hera e parë qysh nga viti 1981 që i drejtohem opinionit përmes një mediumi masiv duke filluar me këtë bisedë përmes Radio Tiranës. Do të dëshiroja t'ia kisha filluar përmes Radios apo Televizionit të Prishtinës, por ato tani nuk punojnë. Janë suprimuar nga forcat policore serbe. Megjithatë, fakti se kjo bisedë po zhvillohet nga një qytet jugosllav (Lubjana) në Slloveni me Radio Tiranën në Shqipëri, që në praktikën e djeshme politike anatemohej si emër i padëshirueshëm për jugosllavët dhe i rrezikshëm për shqiptarët, e tregon gjithë dramaticitetin e rrethanave të ndryshuara në drejtim të demokratizimit të jetës politike në raportet jugosllavo-shqiptare dhe në drejtim të kristalizimit gradual të rolit të Kosovës në zhvillimin e këtyre proceseve. Meqë me punën dhe me jetën time që në fillim kam qenë i përfshirë në këto procese dhe i kam kontribuar fuqimisht zhvillimit të tyre pozitiv, e falenderoj gazetarin, zotin Alfred, dhe miqtë e tjerë, për faktin se u kujtuan që të zhvillojnë një bisedë të vullnetshme dhe jo obliguese me mua për Radio Tiranën.
Ju tashmë jeni të informuar me situatën politike ndër ne dhe me gjendjen e përgjithshme në Kosovë. Shkurtimisht dhe në vija të përgjithshme atë do ta ravijëzoja kësisoji: Kosova nuk është e lirë. Ajo është e okupuar nga forcat speciale të policisë serbe. Një pjesë e njerëzve e kanë braktisur punën sepse nuk u pajtuan dot me imponimin e dhunshëm të shtetit juridik serb dhe me shkeljen e vrazhdë të autonomisë së Kosovës, të identitetit dhe të vetëqenies kombëtare. Një pjesë e inteligjencies, kryesisht ndjekës të politikës së vjetër të para vitit 1981, u vendos në Zagreb e Lubjanë. Një pjesë tjetër, kryesisht protagonistë të proceseve politike nga vitet '80, u largua në Perëndim. Partitë politike që u formuan në Kosovë këto vitet e fundit, ose nuk kanë kushte pune, ose nuk u lejohet të punojnë. Sidoqoftë, ato në programet e tyre, në planin nacional,

ndonëse në mënyra të ndryshme u deklaruan për akceptimin e Republikës së shpallur të Kosovës në shtator të vitit të shkuar nga deputetët e kuvendit në një sallë rrëzë grykës së maleve të Kaçanikut, nuk i kanë përpunuar dhe definuar qartë akoma qëllimet nacionale dhe mënyrën e realizimit të tyre. Ndërkaq, populli ndodhet në një gjendje të rëndë ankthi. Me fjalë të tjera, populli vuan, por me vuajtje ka vendosur të fitojë.

DEA (Demokracia Autentike) është një gazetë e pavarur e një grupi të vogël intelektualësh shqiptarë që gjer më tani vepruan nga Lubjana, kurse tani kanë vendosur të kthehen në Kosovë dhe të veprojnë atje.
DEA, për ndryshim nga faktorët tjerë politikë e publicistikë kosovarë, ka program dhe orientim të qartë politik që nga fillimi, d.m.th., që nga viti 1981, pasiqë pjesa më e madhe e redaktorëve dhe e bashkëpunëtorëve të saj këto qëndrime i kanë mbrojtur nëpër burgjet jugosllave duke i vuajtur edhe dënimet për to.
DEA e akcepton Republikën e Kosovës si fillim të zgjidhjes së çështjes shqiptare në përgjithësi. Në formulimin e kërkesës për regjistrim -në fillim, dhe me akceptimin e shpalljes së Republikës, jemi nisur nga këto tri premisa qenësore:
1. Se në këtë mënyrë nuk do të shkaktohej acarimi i tepruar i raporteve Kosovë - Jugosllavi;
2. Se ky do të ishte një solucion efikas dhe i pranueshëm për të gjitha palët e interesuara, pos për shovenizmin serbomadh, të cilin do të duhej ta luftonin vetë serbët. Mdërkaq, me këtë nuk do të rrezikohej pavarësia e shtetit shqiptar dhe paqja në Ballkan; dhe

3. Se një solucion i tillë nuk do ta lejonte instrumentalizimin as të shqiptarëve dhe as të serbëve në funksion të interesave të huaja globale apo regjionale.
Ne me këtë shpresonim dhe e dëshironim sidomos mos-rrezikimin e veprimtarisë së shtetit shqiptar. Ndërkaq, në planin e brendshëm, në atë të Republikës së Kosovës, gjithnjë duke i akceptuar premisat e njëjta, por duke pasur parasysh edhe faktin se në Shqipëri, Kosovë dhe Jugosllavi u zhvilluan dikur, gjatë Luftës së Dytë, revolucione autoktone dhe me forcat e veta, ne jemi deklaruar për një demokraci që do t'i nënkuptonte të gjitha parimet e saj universale (zgjedhjet e lira, sistemin shumëpartiak, parlamentin, ndarjen e pushteteve, etj.) por e cila do të kishte kujdes për kushtet dhe rrethanat e veçanta, (siç është p.sh. pazhvillueshmëria), dhe ato autentike, të mentalitetit kolektiv shqiptar; për përbërjen ndokund të përzier nacionale dhe për veçori të tjera. Shkurt, gjithmonë kemi qenë dhe do të jemi kundër importimit dhe kundër imponimit të modeleve të huaja të demokracisë. Konsiderojmë se demokracinë në Kosovë e lindën vetë shqiptarët dhe nuk e importuan nga jashtë. Për ndihmën e jashtme shqiptarët kanë pasur dhe gjithmonë do të kenë konsiderata të larta, por ata nuk mund ta lejojnë humbjen e identitetit të tyre për hir të kësaj ndihme. Në natyrën e shqiptarëve ka qenë gjithmonë nderimi i miqve, por para së gjithash nderimi i vetvetes.
Proceset e demokratizimit në Shqipëri i kemi vështruar dhe i vështrojmë nga dy aspekte: e para, kemi qenë ndoshta ndër të rrallët që kanë konsideruar se socializmi radikal apo militant (siç e quante ndokush) në Shqipëri, ka qenë në funksion të zhvillimit dhe të bashkimit. Ishte pikërisht ky shkaku i mbrojtjes sime të hapur që i bëra Shqipërisë me 1981, duke e rrezikuar veten me burg, ndërsa më vonë edhe me izolimin 9-vjeçar, me etiketimin si "i kuq", dhe me shpifje të tjera përcjellëse. Sot realizimi i qëllimit të parë akoma nuk është kompletuar. Për këtë jemi të vetëdijshëm. Por t'i mohohet Shqipërisë çfarëdo arritje, madje edhe në planin e kulturës e të arsimit, s'mund të jetë më pak se idiotizëm politik. Në këtë kontekst, s'mund të arsyetohen assesi sjelljet primitive dhe vandaliste të disave, rrëmbimet e anijeve dhe ikjet në masë jashtë kufirit, rrëzimi vandalist i statujës së Enver Hoxhës dhe ankesat poshtëruese nëpër shtetet e Perëndimit. Duke i akceptuar motivet e brendshme të mospajtimit të mundshëm të këtyre njerëzve me një sistem të caktuar politik, si është e mundur vallë që ata ta harrojnë dinjitetin e të qenit shqiptar dhe vetëdijën e tyre politike se i takojnë një shteti, pavarësisht nga mospajtimet me regjimin? Shumë kohë më parë, qysh me 1912, një kryeministër serb, Nikolla Pashiqi, në një bisedë me Hartvigun, i deleguar i carit rus në Ballkan, i pati thënë atij: "S'ka komb shqiptar, ka vetëm fise

shqiptare". Tërë historia e kombit shqiptar ndërkaq e demanton këtë pohim të tij të motivuar nga qëllime imperialiste. Ndërkaq sjelljet e këtyre njerëzve sot nuk janë në harmoni as me vetëdijën politike shqiptare dhe as me shpirtin kombëtar. Ato sjellje na lënduan. Ngushëllohemi me faktin se euforia - si veti e papjekurisë politike, është një fenomen që mund të ngjajë kudo.

b) Me shpalljen e Republikës së Kosovës është bërë një realizim i mundshëm i qëllimit të dytë nacional - atij të bashkimit. Natyrisht, një realizim jo i plotë, por duke filluar nga vlerësimet reale mbi veten, mbi kontekstin real të forcave, jemi të mendimit se proceset integrative të Evropës do t'i ndihmojnë zgjidhjes adekuate të çështjes shqiptare. Është me rëndësi se hapja e kësaj çështjeje tani e ka eliminuar nevojën e militantizmit socialist dhe i ka hapur rrugë demokracisë në Shqipëri. Për këtë shkak ne i përshëndesim proceset demokratike në Shqipëri dhe urojmë që demokracia të jetë në funksion të zhvillimit të gjithanshëm të mëtejshëm të popullit shqiptar në Shqipëri dhe në përgjithësi.
c) Duke i përshëndetur të gjithë shqiptarët, të gjithë dëgjuesit e emisioneve tuaja, dëshiroj t'i përshëndes përzemërsisht ata me të cilët i kalova vitet e burgut, që tani ndodhen dhe veprojnë jashtë vendit, shumica brenda LPRK-së, por edhe ata që dikur i takoja nëpër Evropë dhe Amerikë. Dëshiroj t'u them se rënia e ideologjisë dhe akceptimi i demokracisë i ka bërë të pavlefshme zënkat e tyre të brendshme. Të jeni të gjithë gjelozë në ruajtjen e pavarësisë shqiptare, se ajo është themeli i identitetit kombëtar. T'ia keni besën proceseve të demokracisë, pavarësisht nga vështirësitë. Politikisht të vetëdijshëm për qëllimet tona, uroj të delni faqebardhë si gjithmonë nëpër tallazet e jetës së këtij populli të stërvuajtur.

AXHAMILLËKU I YNË POLITIK

Me Mr. Ukshin Hotin, ish-ministër i jashtëm i ish-Krahinës së Kosovës, ish-profesor i Fakultetit Filozofik të Prishtinës, i cili u vu në anën e studentëve në vitin 1981, pra ish-i burgosur politik, autor i disa studimeve me rëndësi në sferën e marrëdhënieve ndërkombëtare, tani Kryeredaktor i gazetës "Demokracia Autentike" dhe Kryetar i Degës së LDK-së së Rahovecit, bisedojmë për Kosovën e dhjetë vjetëve të shkuar dhe për Kosovën sot, për raportin e Shqipërisë me Kosovën dhe anasjelltas, për atë se përse nuk u vu garnitura politike e Kosovës e para vitit 1981 në anën e kërkesave të popullit, për të ashtuquajturit marksistë-leninistë, për atë se çka duhet bërë që të jetësohet Republika e Kosovës e për shumë çështje tjera.

Pyetje: Kam dëgjuar se disa nga gazetat tona ju kanë ofruar bisedë që para 7-8 muajsh, mirëpo nuk keni pranuar të flisni. Cilat kanë qenë arsyet që pas daljes nga burgu për 5-6 vjet të tërë të heshtni?

Përgjigje: Për sa i përket "Zërit të Rinisë", kam dëgjuar se kanë bërë plan për të biseduar me mua, mirëpo këtë plan nuk kanë ardhur që ta realizojnë. Ndërkaq, gazeta e studentëve "Bota e Re" e ka dërguar një gazetar tek unë, mirëpo ai erdhi në Krushë të Madhe, ku jetoja, me ca mysafirë të tjerë, ndonëse më parë u kisha dhënë të kuptojnë se nëse donin të bisedonin me mua duhej të vinin vetë, ekskluzivisht për të biseduar për gazetën. Përveç kësaj, isha i prekur në "Botën e Re" sepse si profesor i Universitetit në vitin 1981, ndonëse i pari u vura në mbrojtjen e studentëve, kjo gazetë, që është e tyre, nuk e kishte parë të arsyeshme që të bisedonte më parë me mua.

Pyetje: Për këta 7-8 muajt e fundit është biseduar me shumë të burgosur politikë shqiptarë në Kosovë. Cila është arsyeja që juve, megjithatë, nuk ju është dhënë fjala gjer më sot në mjetet tona të informimit?

Përgjigje: Për shkak se kam qenë i izoluar. Të gjitha fjalët që janë thënë se kinse unë nuk pranoj të flas për gazeta nuk janë të vërteta. Tekstet e mia të dërguara "Rilindjes", "Intervjusë" në Beograd, "Vjesnikut" në Zagreb e "Dellos" në Lubjanë, nuk janë botuar dhe nuk botohen as sot e kësaj dite. Pra thjesht për arsye politike ka ekzistuar bllokimi im total për të dalë në opinion.

Pyetje: Përse mendoni se ju kanë bllokuar?

Përgjigje: Faktikisht më kanë bllokuar për shkak se unë kam qenë i vetmi personalitet politik i Kosovës që hëngri burg në vitin 1981. Do të të jap një shembull mjaft ilustrativ për bllokimin tim dhe detyrimin që të mbetem në izolim. Një personalitet i mbrojtjes së të drejtave të njeriut të Helsinkit në vitin 1989 e kishte porositur njërin që të më tregonte se dëshironte të takohej me mua. Unë i thashë se pranoja të takohesha duke i shfaqur preferencën që të vinte në shtëpinë time në Krushë. Mirëpo as ai që ma solli porosinë dhe as përfaqësuesi i Helsinkit nuk u dukën kurrë më. Ishte fjala për Berit Bekerin. Para dy javësh e thirra në telefon nga Lubjana dhe e pyeta se përse nuk kishte ardhur tek unë me 1989. Ajo tekstualisht m'u përgjigj se unë nuk paskam dashur të bisedoj me të. Kur ia ktheva se unë e kisha pritur në shtëpi, ajo më tha se s'kishte ardhur sepse është frikësuar se mos i shkaktoja ndonjë dëm. E pyeta: "I keni mbrojtur vallë atëherë të drejtat e njeriut apo diçka tjetër?" Zonja Beker, e njohura ime që kur isha Sekretar i Punëve të Jashtme, atëherë m'u përgjigj se përveç asaj që u tha më lart, i paskan thënë edhe se unë qenkam vetizoluar në Krushë të Madhe, dhe si i tillë, nuk qenkam i informuar dhe e paskam ndërprerë kontinuitetin e ngritjes sime intelektuale e politike. Pra me një fjalë, Zonja Beker, në bazë të kësaj informate, deri para dy javësh ka kujtuar se unë intelektualisht jam i krisur ndërsa mendërisht gjendem jashtë realitetit kohor. Këso informatash për mua, jo vetëm zonjës Beker, por edhe disa të interesuarve të tjerë ndërkombëtarë, u kanë dhënë disa nga qarqet e politikës aktuale, ndërkaq s'mund të jetë fjala vetëm për shtetin serb. Shkurt e shqip, nuk e kanë pasur për qëllim të më eliminojnë vetëm politikisht, por edhe intelektualisht.

Pyetje: A dëshironi t'i thoni konkretisht emrat e atyre njerëzve?

Përgjigje: Nuk është punë njerëzish, është punë e një politike të tërë, ose e një aparati shtetëror. Pra kam qenë i penguar në të gjitha format, madje edhe nëpërmjet shkatërrimit të familjes sime të ngushtë. Dhe kjo ka ndodhur si rezultat i një konflikti të vazhdueshëm me një politikë që unë e kam quajtur recidiv të politikës së vjetër, recidiv të para vitit 81, përkatësisht, recidiv të raporteve të mia me atë politikë. Përmes kësaj mënyre kanë dashur të më detyrojnë që të vihem në shërbim të tyre, mirëpo unë këtë nuk e kam pranuar. Nuk e kam pranuar për shkak se i kam takuar dhe i takoj një politike të re dhe një mendimi të ri politik.

Pyetje: Çka nënkuptoni me vijën e re politike?

Përgjigje: Këtë keni mundur ta vini re edhe prej artikujve që i kam botuar në këta muajt e fundit në gazetën që jam duke e drejtuar, në "Demokracinë Autentike". Linja e re politike është më afër problemeve reale të Kosovës dhe ajo është duke i shprehur ato. Është fjala për një politikë që buron drejtpërsëdrejti nga problemet që i ka Kosova. Pra këto probleme ajo i sheh në totalitetin e tyre dhe mundohet që ato t'i zgjidhë poashtu në tërësi e jo vetëm në disa segmente të jetës shoqërore kosovare.

Pyetje: Sa linja politike ekzistojnë sot në Kosovë?

Përgjigje: E thashë tashmë, dy janë kryesore. Edhe në njërën, edhe në tjetrën mund të ketë grupacione të ndryshme, interesa të veçanta, partikularizëm, grupe këto që dëshirojnë që rrjedhat shoqërore të zhvillohen për hesape të tyre. Të gjitha ato fatkeqësisht thirren në interesin e përgjithshëm.

Pyetje: Po intelektualët e pavarur?

Përgjigje: Varet se për kë është fjala. Disa intelektualë të njohur në Kosovë në masë reale janë duke i parë problemet. Ndërkaq një pjesë tjetër e intelektualëve janë shumë larg tyre. D.m.th., prej receptimit real të raporteve.

Pyetje: Më lejoni t'jua përkujtoj se si gazetar kam biseduar me ju në vitin 1976, atëherë kur ishit, të shprehem kështu, Ministër i Punëve të Jashtme i Kosovës. Millovan

Gjillasi, në një intervistë të paradokohshme dhënë po kësaj reviste për të cilën po bisedohet, thotë se gjenerata e politikanëve të vitit 79 në krye me Mahmut Bakallin e ka përgaditur në njëfarë mënyre vitin 1981 në Kosovë. Sa është i qëndrueshëm ky mendim i Gjillasit tani kur po flisni për recidivat e asaj politike, natyrisht në kontekstin negativ të çështjes?

Përgjigje: Në planin global të zhvillimit shoqëror është e vërtetë se politika para vitit 1981 për shkak të liberalizmit të përgjithshëm në Jugosllavi, ka lejuar në mënyrë spontane zhvillimin e aspektit kombëtar, zhvillimin e asaj që quhet nacionale në Kosovë. Mirëpo ai liberalizëm që e mundësoi zhvillimin e nacionales në Kosovë njëkohësisht i ka zhvilluar edhe kundërshtarët e vet që e kanë kërkuar ndryshimin e statusit të përgjithshëm të Kosovës, që kanë kërkuar një zhvillim më të shpejtuar. Në të njëjtën kohë këtë e kanë kërkuar edhe bartësit e mendimit politik, për shkak se nuk janë pajtuar me devijimet politike të cilat e kishin përfshirë liberalizmin. Me fjalë të tjera, asaj gjenerate nuk mund t'i mohohet ajo për të cilën flet Millovan Gjillasi, posaçërisht në sferën e kulturës, arsimit e në disa segmente tjera shoqërore. Por nuk mund të mohohet as fakti se politika e tillë prej një kohe, sidomos në vitin 1981, është shndërruar në një frenues të zhvillimit të mëtejshëm më të shpejtuar të Kosovës. Është rritur kuantiteti i njerëzve që kanë kërkuar zhvillim më të shpejtë, ndërkaq ai liberalizëm i nevojshëm i viteve 70 në fund të kësaj dekade u tregua si një frenues i dëmshëm, prandaj pikërisht ky frenim shkaktoi revoltën e cila plasi në vitin 1981. Vitet 70 në Kosovë karakterizohen edhe me të meta të jashtëzakonshme. Pra një politikë e tillë stihike nuk ka pasur ndjenjë të mjaftueshme për t'i kuptuar interesat e masës, ka pasur tejet shumë privilegje

e korrupsion. Prandaj edhe ka qenë e izoluar, dhe si rezultat i gjithë këtyre është edhe fatkeqësia që iu shkaktua popullit.
Pyetje: Po në vitin 1977, ju pati skaduar mandati apo keni qenë i larguar nga funksioni i anëtarit të qeverisë së Kosovës?

Përgjigje: Në vitin 1977 kam dhënë dorëheqje për shkak se nuk jam pajtuar me ngecjen e zhvillimit të Kosovës, mirëpo dorëheqjen nuk mund ta arsyetoja atëherë kështu. Po ta thosha këtë shkak, nuk do të më lejonin as të jepja dorëheqje dhe as të punoja politikisht, prandaj mu desh të them se po jap dorëheqje për shkak se po dëshiroj të specializoj. Të gjithë u pajtuan që të shkoja në Amerikë kinse për specializim. Isha në Harvard dhe në disa universitete tjera të Amerikës dhe atje qëndrova gjatë një viti. Kur u ktheva, mezi më pranuan të jap mësim në Fakultetin Filozofik.

Pyetje: Ç'mendim keni për disa personalitete politike të Kosovës, siç është Fadil Hoxha, Mahmut Bakalli, Azem Vllasi e ndonjë tjetër, me të cilët keni pasur rastin të punoni?

Përgjigje: Nuk dëshiroj të përgjigjem në këtë pyetje pikërisht për shkak se sot më është dhënë rasti që të flas.
Pyetje: Si e shpjegoni faktin se në vitin 1981 tërë garnitura politike e Kosovës u vu kundër kërkesave të studentëve që më vonë morën përmasa të gjera popullore ku faktikisht u kërkua Kosova Republikë?

Përgjigje: Të them të drejtën e kuptoj si një gabim tragjik të udhëheqjes kosovare. Ajo iku prej obligimit për ta udhëhequr masën në një situatë dramatike. Në të gjitha dokumentet e partisë së atëhershme shkruante se Kosova do të duhej zhvilluar më shpejt, mirëpo tempoja e realizimit të këtij përcaktimi ishte tejet e ngadalëshme. Revolta e studentëve u shpreh pikërisht për shkak se tjetër deklarohej publikisht e tjetër realizohej. Fakti që udhëheqësit politikë të Kosovës nuk dolën para studentëve shpjegohet në mënyra të ndryshme. Megjithëkëtë, unë mendoj se ata nuk e kuptonin as kohën dhe as esencën e kërkesës. Ishin mësuar tashmë me mentalitetin komandues. Udhëheqësit kryesorë i kishim që nga lufta, dhe qysh prej atëherë ishin mësuar që dikush t'u thotë përherë bëj kështu e bëj ashtu, ndërsa ata të dëgjojnë. Kurse koha ishte e njerëzve të një kalibri tjetër, të atyre që do të dinin që komandën t'ia përshtasin rrethanave, pra që baza t'i diktojë qendrës se ç'duhet bërë. Kurse politikanët

tanë u shquan vetëm si ekzekutorë të porosive qendrore, në vend se të vepronin si kreatorë të politikës së bazës. Pra ata e kishin humbur kontaktin me masën, prandaj edhe nuk kishin si të dilnin para saj. S'mund të ndodhte ndryshe pos që t'i kundërviheshin, ashtu siç iu kundërvunë.

Pyetje: Më lejoni t'ju them se që prej vitit 1977-1978 shumica e njerëzve në Kosovë mendonte se është vetëm çështje dite se kur Kosova do të bëhet Republikë, kurse si akt e konsideronim të kryer.

Përgjigje: Ç'është e vërteta, qysh pas vitit 1968 edhe udhëheqja politike e Kosovës ka qenë e bindur se Kosova duhet bërë Republikë, mirëpo ajo s'ishte e aftë që të përcaktohej se në cilin moment duhet bërë kjo dhe se çfarë kushtesh duhet plotësuar për këtë, prandaj edhe e lanë që ta përcaktonte dikush tjetër dhe jo ata vetë. Ishin mësuar tashmë me atë mentalitetin e realizimit të komandës, prandaj dhe s'mundën të vlerësonin dot se në vitin 1981 të gjitha kushtet ishin plotësuar që Kosova të bëhej Republikë. Ata nuk qenë në gjendje që të dilnin në ballë të kësaj lëvizjeje, aq më pak që ta orientonin atë.

Pyetje: Po nëse ajo udhëheqje do të kishte dalë në anën e studentëve, a do të kishte mundur ta realizonte statusin e Republikës së Kosovës dhe me çfarë pasojash?

Përgjigje: Nëse ajo udhëheqje do të dilte në mbrojtje të kërkesave studentore, ndoshta edhe do të pësonte politikisht, mirëpo pasojat do të ishin shumë më të vogla për bartësit e kësaj lëvizjeje dhe mendoj se me këtë do të shpejtohej procesi i konstituimit të Republikës së Kosovës. Nuk e di nëse do t'i burgosnin ose jo. Mbase do të kishte ngjarë edhe tërë ajo që ngjau, mirëpo ne sot do të ishim diç krejt tjetër nga ç'jemi dhe në një fazë shumë më të avancuar të zhvillimit të procesit. Ju them sinqerisht se, sikur ajo udhëheqje të vepronte ndryshe nga ç'veproi, s'jam i bindur se do të kishte ngjarë kjo që na ngjau në dekadën që e lamë prapa.

Pyetje: Shumëkush mendon se në vitin 1981 nuk ishte i përgaditur as shteti amë dhe as faktori ndërkombëtar që të ndihmonte rreth krijimit të Republikës së Kosovës. Bie fjala, ishte i freskët shembulli i Polonisë dhe ardhja në pushtet e gjeneralit Jaruzelski.

Përgjigje: Eshtë e vërtetë se erdhi gjenerali Jaruzelski në pushtet në Poloni dhe i burgosi 72 mijë vet. Mirëpo vetëm pas disa muajsh qe i detyruar t'i lëshonte prej burgut. Nga ky rast gjithkush ka mundur të mësojë se s'do të kishte më kthim në etatizëm.

Pyetje: Përderisa shumëkush prej analitikëve tanë politikë konsideron se ne shqiptarët vazhdimisht jemi vonuar gjatë historisë, për vitin 1981 një numër syresh konsiderojnë se jemi ngutur.

Përgjigje: Ka mendime të tilla, por unë nuk e kam atë mendim. Lëvizja e vitit 1981 në Kosovë ishte lëvizje spontane e popullsisë për realizimin e një kërkese imanente të saj, kurse a ia ka futur dikush fitilin ose jo, kjo është shumë pak e rëndësishme. Të gjitha kushtet dhe rrethanat tashmë ishin pjekur që Kosova të bëhej Republikë, dhe një gjë të tillë e hetoi masa shqiptare në Jugosllavi. Nuk mund të themi se qe heret apo vonë, për shkak se historia nuk lejon që dikush të komandojë me të.

Pyetje: Të kalojmë në një çështje tjetër. Ka mendime, madje dhe prej njerëzve eminentë, se Shqipëria është dashur që pas luftës së II Botërore të jetë jo vetëm zonë e interesit por edhe zonë ideologjike perëndimore. Mirëpo ajo u këmbye me Greqinë. Çka do të humbnim dhe çka do të fitonim po të ndodhte ndryshe nga sa ndodhi?

Përgjigje: Kjo tezë nuk më duket e saktë për aq sa e njoh unë politikën ndërkombëtare. Greqia e kishte afinitetin më të madh për t'u bërë e tillë siç është për shkak se edhe Perëndimi e konsideron si djep të civilizimit të tij. Gjithë kultura e Perëndimit bazohet me vetëdije në kulturën antike greke, prandaj në Perëndim ajo quhet kultura antike greke dhe jo kultura antike shqiptare. Kjo është njëra arsye, ndërkaq fakti tjetër është ai se pozita strategjike e Greqisë është pozitë e mbrojtjes së Lindjes Mesdhetare ose të prapavijës së rrugës mesdhetare të britanikëve. Pra interesi strategjik për Greqinë ka qenë më i madh se ai për Shqipërinë. Një arsye tjetër është fakti se ortodoksizmi grek është element i krishterizmit. Ndërkaq rreth 70%

të shqiptarëve i përkasin edhe sot religjionit islamik, gjë që përsëri paraqet një faktor që flet kundër përparësisë sonë që të vinim në konsideratë përpara Greqisë.
Pyetje: Mbase nuk kishim të bënim me religjionin por me ideologjinë?

Përgjigje: Prapa çdo ideologjie megjithatë fshihet njëfarë predispozicioni i psikologjisë politike. Raportet e Stalinit me Çërçillin nuk kanë qenë raporte të ideologjisë.
Pyetje: Dëgjohen mjaft fjalë se në këtë gjysëmshekullin e kaluar është shprehur njëfarë moskujdesi i shtetit amë ndaj shqiptarëve në Jugosllavi.

Përgjigje: Do t'i përgjigjem kësaj pyetjeje me një kundërpyetje: në funksion të çkafit ata që mendojnë kështu e shohin militantizmin socialist në Shqipëri? Unë për vete gjithmonë e kam parë atë në funksion të zhvillimit dhe të bashkimit kombëtar. Nuk do të kishte pasur nevojë Shqipëria ta aplikonte socializmin militant po ta kishte pasur shkallën e zhvillimit që e kanë pasur të tjerët. Dhe nuk do të kishte pasur nevojë Shqipëria të kishte një militantizëm socialist po të kishte qenë e kompletuar në pikëpamje nacionale.
Pyetje: Shtrohet pyetja se sa ka qenë enverizmi funksional në këtë drejtim?
Përgjigje: Në këtë kohë, dhe në këto rrethana, s'mund ta vlerësojmë këtë gjë realisht. Shqipëria, sidomos pas vitit 1961, është çmuar si një shtet socialist i pavarur. Kjo pavarësi e Shqipërisë i është përshtatur Jugosllavisë, mirëpo edhe mosinkuadrimi i Jugosllavisë i është përshtatur Shqipërisë për forcimin e pavarësisë dhe të shtetit të saj. Ndërkaq nuk mund të thuhet se ka munguar kujdesi i shtetit shqiptar për shqiptarët, posaçërisht për ata që jetojnë në Jugosllavi.

Pyetje: Megjithatë, Shqipëria sot po i vuan pasojat e zhvillimit ekonomik të ngadalshëm, pasojat e izolimit dhe pasojat që nuk e ka realizuar atë logjikën popullore për lidhjen me Perëndimin.

Përgjigje: Mirëpo kjo nuk ka qenë e mundshme. Për t'u lidhur me dikë nuk mjafton vetëm dëshira e njërës palë. Shqipërinë s'mund ta pranonte Perëndimi pa e ndërruar sistemin, kurse në ndarjen e botës në interesa bipolare shtrohet çështja se a do të ishte në interesin politik të Shqipërisë që ta bënte një hap të tillë, dhe e dyta, a do të guxonin amerikanët të lidhnin raporte të tilla me Shqipërinë për shkak të sovjetikëve? Interesat globale të fuqive të mëdha kanë qenë të nënkuptuara. Me këto çështje mund të manipulohet, mirëpo shkencërisht nuk mund të përcaktohen.
Pyetje: Si i vlerësoni rrjedhat aktuale në Shqipëri?
Përgjigje: Këtë pyetje ma ka shtruar para disa ditësh edhe gazetari i Radio Tiranës, dhe nuk kam se çfarë t'i shtoj asaj deklarate time për të. Republika e Kosovës është realizim i interesit global kombëtar, dhe kjo hap rrugë të reja edhe për Shqipërinë. Ndryshimet demokratike në Shqipëri janë pozitive. Ato duhen përkrahur. Mirëpo ato nuk mund të jenë jashtë kontekstit kohor dhe hapësinor.

Pyetje: Nëse, bie fjala, në zgjedhjet e tanishme në Shqipëri do të fitonte Partia e Punës, a nuk shihni aty një transverzale Moskë-Beograd_Tiranë?

Përgjigje: Si?! Si e kuptoni ju vallë Evropën? Evropa nuk mund të kuptohet vetëm si produkt i interesave amerikane, por duhet të kuptohet si Evropë që u takon të gjithëve. Nuk do ta quaja këtë "aleancë" për shkak se Shqipëria kurrë s'ka qenë në aleancë me Moskën. Ekzistojnë shumë ngjarje në planin ndërkombëtar që në Kosovë nuk perceptohen drejt. Ndryshimet demokratike nuk mund të quhen të tilla nëse bien në grackën e rrotullimit të pozitës së klasave. Kuptimi i këtillë i demokracisë shkakton konflikte tejet të ashpra, posaçërisht në vendet që kanë kaluar në socializëm pa imponimin e jashtëm. Demokracia duhet kuptuar si një shans i barabartë për ardhjen në pushtet të të gjitha partive politike. Nëse populli ia jep votën një partie përkatëse, pra edhe një orientimi ideologjik, atëherë një e drejtë e tillë duhet pranuar.

Pyetje: Si e shikoni atë që po ndodh sot në tërë Evropën Lindore, a nuk është ajo një rrotullim i klasave?

Përgjigje: Dallimi qëndron këtu: Polonia, Hungaria e Çekosllovakia nuk kanë pasur socializëm autentik, por të imponuar me tanket e armatës së kuqe. Ndërkaq Shqipëria për fitoren e socializmit i ka dhënë viktimat e saj. Poashtu edhe ne në Kosovë, poashtu edhe në Jugosllavi. Këtu qëndron dallimi i këtyre dy vendeve të tjera të Evropës Lindore. Socializmi i imponuar me tanket ruse si ai në Poloni ku u vranë mbi 7000 oficerë polakë nga Stalini, është diç tjetër. Është gjë normale që atje të ketë forca tjera, koncipim tjetër të realitetit politik. Mirëpo është e rëndësishme që edhe pasi e morën pushtetin, atje nuk kanë qëndrim revanshist, nuk po merren me revanshizëm, por vetëm po tregojnë se kanë ardhur në pushtet me vullnetin e shumicës së popullit duke dëshmuar se ai popull pushtetin e mëparshëm e ka pasur të imponuar.

Pyetje: Le të kalojmë përsëri në Kosovë, dhe atë në vitet 80. Barrën kryesore të atyre viteve, bile për nga sakrificat, e kanë bartur të ashtuquajturit marksistë-leninistë. Ç'do të veçonit si më të rëndësishme sot në sferën e domenit të interesit kombëtar dhe në atë ideologjik në Kosovë?

Përgjigje: Nuk pajtohem me emërtimin marksist-leninist. Emërtimi i tillë ka qenë në modë atëherë sikur që sot është në modë të themi se të gjithë jemi demokratë. Prapa marksizëm-leninizmit të tyre ka qenë i fshehur atdhetarizmi i tyre. Mospajtimi me gjendjen ekzistuese. T'i marrësh programet e tyre, t'i analizosh konceptet pak më thellë, del fare qartë se ata marksizëm-leninizmin e kanë marrë vetëm si instrument për të arritur diku tjetër - në Kosovën Republikë.

Pyetje: Më 1981 më është dukur e çuditshme edhe një çështje: shkojnë njerëzit tanë në Evropë dhe formojnë parti politike me një platformë komuniste në vendet në të cilat komunizmi është luftuar pa mëshirë...

Përgjigje: Ti po harron se, bie fjala, në kohën kur veproi Jusuf Gërvalla, në Evropë ka ekzistuar një lëvizje e fuqishme intelektuale marksiste. Një intelektual i madh evropian në atë kohë thotë se "ekziston një vulgatë e fuqishme marksiste" pikërisht në ato shtete për të cilat po mendon ti. Evropa intelektuale ka qenë në nivel të dialektikës në shikimin e çështjeve të saj. Një Gjermani e ndarë më dysh me siguri që ka ndikuar shumë në këtë drejtim. Ndërkaq, Shqipëria në atë kohë, ka qenë ekskluzivisht e orientuar në socializëm.

Pyetje: Megjithatë, më duket se është vepruar kështu kryesisht për shkak të faktorit të shtetit shqiptar dhe për shkak të orientimit të tij.

Përgjigje: Nuk është e vërtetë! Fare nuk është e vërtetë. Ti e di mirë se në diskutimin tim në Fakultetin Filozofik më 1981 e kam kontestuar akuzën se Shqipëria është përzier në ngjarjet që po zhvilloheshin atëherë. Edhe sot e kësaj dite mendoj ashtu. Shqipëria ka pasur kujdes të jashtëzakonshëm për shkak të pozitës së jashtëzakonshme në të cilën ka qenë shteti shqiptar, në mënyrë që të mos i japë kujt pretekst për ta sulmuar. Nëse dikush ka vepruar kështu ose ashtu për shkak të Shqipërisë, ai ka vepruar me inisiativën e vet dhe jo sepse e ka nxitur Shqipëria.

Pyetje: Pas vitit 1981 vjen nëntori i vitit 1988 dhe shkurti i vitit 1989. Mendoj se ato ngjarje i kanë dëshmuar Jugosllavisë dhe botës se shqiptarët e duan Jugosllavinë por Jugosllavia nuk i do ata.

Përgjigje: Unë mendoj se Evropa e ka ditur se shqiptarët janë të përcaktuar për republikë brenda Jugosllavisë. Ato ngjarje mund të thuhet se e kanë konfirmuar fuqinë e forcave në konflikt. Evropa nuk është e marrë që të mos dijë se ç'kërkojnë shqiptarët . E ka ditur qysh me 1981 se Kosova kërkon edhe demokraci edhe republikë. Natyrisht, një demokraci që do të realizohej në rrethana autoktone.

Pyetje: Mbase Evropa e di se kah sillen kërkesat e shqiptarëve që prej vitit 1912. Vetëm janë dalluar forcat për nga aftësia në koncipimin e politikës, për nga pozita dhe për gadishmërinë për sakrificë. Mbase edhe për atë se çka kanë konsideruar të mundshme në një kohë të caktuar?

Përgjigje: Për mua ka qenë plotësisht e mundshme që ngjarjet e vitit 1988-89 ta shtrojnë kërkesën për Kosovën Republikë. Por kjo kërkesë nuk është theksuar. Shtrohet pyetja: përse? Përse të kërkohet ruajtja e Kushtetutës së vitit 1974 ku si kërkesë është vënë në mbrojtjen e statu-quosë, dhe si e tillë s'mund të ishte tjetër pos regresive?
Pyetje: Ishin apo nuk ishin ato ngjarje një akt i gabueshëm politik?

Përgjigje: Nuk mund të them që ishte akt i gabueshëm, por ishte retrograd për nga kërkesat që u parashtruan. Ato reduktoheshin esencialisht në ruajtjen e pozitave të elitës politike dhe kjo mund të argumentohet me fakte, pavarësisht nga sulmet që më drejtohen në mënyrë të tërthortë për një qëndrim të tillë.

Pyetje: Të kalojmë në Kosovën e vitit të fundit. Në skenë doli alternativa kosovare. U shpall Deklarata e 2 Korrikut, u shpall Kushtetuta e Republikës së Kosovës. Cilat subjekte i konsideroni si vendimtare në jetësimin e këtyre vendimeve?

Përgjigje: Sot u janë hapur mundësitë të gjithëve. Le të ekzistojë konkurrenca e ideve, por edhe konkurrenca e aftësisë për të realizuar vendime që përcaktojnë fatin e popullit, gjegjësisht, vendime të cilat shprehin vullnetin e tij. Sot domosdoshmërisht duhet të dihet se kush si e kupton demokracinë, kush si e kupton identitetin e Kosovës, kush si i kupton raportet me Shqipërinë, si i kupton raportet me njësitë federale të Jugosllavisë. Duke i shprehur mendimet qartë, është e domosdoshme që ne të organizohemi në këtë pikëpamje. Ne kemi edhe një armatë të rinjsh të cilët janë çelnikosur gjatë dhjetë vjetëve të kaluar nëpër burgjet më të rënda të Jugosllavisë. Mund të thotë ndokush për ta kështu ose ashtu, mirëpo ata janë një forcë reale, themel i subjektivitetit të Kosovës. Jam i kënaqur edhe me nivelin e tyre intelektual. Atyre duhet t'u jepet mundësia që të shprehen për të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me ardhmërinë e Kosovës. Ata janë të gatshëm që ta paguajnë edhe me jetë realizimin e Republikës së Kosovës. Është e udhës që të përfundojë lufta e nënakullit politik kundër tyre.

Pyetje: Falë alternativës, çështja e Kosovës është internacionalizuar, janë vënë lidhje të rëndësishme me faktorët ndërkombëtarë që vendosin për botën sot.

Përgjigje: Në radhë të parë falë gjakut të sa e sa të rinjve të viktimizuar apo të sakatosur nëpër kazamatet jugosllave për Kosovën Republikë. S'mund të mohohet as kontributi i alternativës kosovare, e cila ka vepruar me njëfarë sigurie politike shkakun e së cilës ajo e di por nuk e thotë. Megjithëkëtë, asnjë lidhje e jashtme nuk mund të bëjë shumë punë pa i pasur rrënjët thellë në trollin e Kosovës, në vullnetin e popullit të saj. E çmoj shumë kontributin e faktorit të jashtëm dhënë luftës politike të shqiptarëve. Megjithatë, duke qenë se kam studjuar edhe në Universitetin e Harvardit në SHBA, e di fare mirë se sa sakrifikojnë diçka amerikanët nëse nuk është në interes të tyre. Jo vetëm kur kemi të bëjmë me zgjidhjen e çështjes së shqiptarëve, por edhe me të gjitha çështjet e popujve të vegjël...

Pyetje: Çka mendoni për ata që kanë mbajtur edhe shumë vjet burg? Pse nuk janë të pranishëm në jetën tonë politike?

Përgjigje: Fakti që dikush ka mbajtur aq e aq vjet burg, edhe atë për atdhetarizëm, nuk mund të mohohet në mënyrë aprioristike. S'mund të them se të gjithë ata njerëz i plotësojnë të gjitha kushtet për të qenë në ballë të këtij apo të atij projekti, mirëpo ata s'mund të mohohen. Më tregon dot ti se ç'përfaqëson në të vërtetë për kulturën polake një Leh Valensë? Apo me kë identifikohen proceset kryesore politike në Kroaci? Të gjithë këta njerëz kanë qenë të burgosur politikë. Kjo ka ngjarë edhe në Çekosllovaki. Ç'të flet ty e dhëna se një Havel kryeson një shtet edhe për hir të faktit, apo ekskluzivisht për hir të faktit, se ka qenë sakrifikuar për një ide të caktuar. Unë mendoj se të burgosurit politikë, madje edhe elita e tyre mendore, janë të mohuar sot për sot në Kosovë. Po bëhen manipulime të mëdha. Për shumë çështje që kanë të bëjnë me të sotmen dhe të nesërmen e Kosovës, nuk është biseduar akoma seriozisht. A mund të tolerohet niveli fëminor i disave në konceptimin e çështjeve esenciale politike, pavarësisht çfarë pedigreje mund të kenë ata?

Pyetje: Jeni kryetar i LDK-së, dega në Rahovec. Kam dëgjuar se asnjëherë nuk keni

marrë pjesë në mbledhjet e kryesisë në nivel të partisë për ç'gjë më duket se jeni i obliguar...
Përgjigje: Në mbledhjet e Kryesisë së LDK -së nuk do të marr pjesë deri atëherë kur të mbahet kuvendi zgjedhor i cili mendoj se duhet t'i sqarojë shumë çështje. Nuk e kam të qartë përse po shtyhet vazhdimisht. Unë nuk jam përkulur kurrë, dhe as që do të përkulem, pavarësisht se sa do të më kushtojë tagri i qëndrimit tim të tillë.
Pyetje: Çka mendoni për organizimin politik të Kosovës sot?
Përgjigje: Mendoj se ka shumë spontanitet, shumë stihi dhe shumë manipulime. Nuk janë vendosur raporte të drejta në mes të subjekteve kryesore politike, po edhe në ato raporte që janë vendosur ka shumëçka false.

Pyetje: Çka nënkuptoni ju me të ashtuquajturën rezistencë aktive dhe pasive politike?

Përgjigje: Çdo betejë politike që zhvillohet pa luftë të armatosur mund të quhet rezistencë pasive. Kjo do të thotë që goditjeve dhe raprezaljeve të mos iu përgjigjesh në të njëjtën mënyrë. Mirëpo, po u shikua më thellë, edhe rezistenca pasive është aktive, për shkak se është aktiv faktori politik që të detyron për një sjellje të tillë, i cili e ka planin e vet dhe qëllimet e veta.
Pyetje: Çka duhet të bëjmë?
Përgjigje: Atë që jemi duke e bërë, veçse të organizuar shumë më funksionalisht. Është problem themelor organizativ dhe politik i Kosovës që në ballë të luftës së organizuar politike janë vënë edhe disa njerëz të cilët veprimet e tyre praktike s'mund t'i çlirojnë nga metodat titiste të punës politike. Të gjitha gabimet e sotme të tyre janë tipike nga ajo kohë dhe si rezultat tipik i zbatimit të atyre metodave. Në artikujt e mi vazhdimisht kam insistuar në luftën konkurrente të ideve dhe të mendimeve me qëllim të eliminimit të atyre metodave dhe të asaj praktike. Mjerisht, ende po vazhdon shërbimi me metoda të ngulfatjes së talenteve dhe të ideve superiore. Ata që nuk mund të çlirohen nga një praktikë e tillë duhet të mënjanohen nga skena politike, në mënyrë që të hapet rruga për depërtimin e vlerave të vërteta me të cilat disponon ky popull.

Pyetje: Shumëkush mendon se na shkojnë punët kështu siç na shkojnë për shkak të mungesës së një programi kombëtar.

Përgjigje: Programi kombëtar ekziston në qëllimin kombëtar. Mirëpo ai nuk është elaboruar detajisht.
Pyetje: A jeni optimist përsa i përket jetësimit të synimeve tona?
Përgjigje: Plotësisht. Plotësisht jam optimist. Është çështje e kohës. Nëse organizohemi më mirë, Kosova Republikë do të jetësohet më shpejt. Mbase do të ishte realizuar edhe më parë.

Pyetje: Në skenën politike të Kosovës është e vërtetë se dominon edhe koncepti Kosova Republikë, por s'është i pashprehur edhe koncepti i bashkimit me shtetin amë, Shqipërinë.

Përgjigje: Politika megjithatë është më e thellë. Republika e Kosovës duhet të realizohet pa luftë të armatosur. Ne do të bashkohemi me Shqipërinë nëse këtë gjë e mundësojnë proceset evropiane. Të insistohet sot për këtë kur rusët dhe amerikanët po bisedojnë për rolin e superfuqive në Evropën e ardhshme apo në përcaktimin e saj, do të thotë të mos e njohësh realitetin politik. Ndryshimi i kufijve mund të bëhet vetëm si produkt i marrëveshjes së superfuqive. Kosova Republikë nuk ndryshon kurrfarë kufijsh ndërkombëtarë. Ndërkaq ndryshimi ndërkombëtar i kufijve nënkupton luftë të armatosur në përmasa evropiane. Kjo duhet të jetë e qartë. Ne s'guxojmë ta rrezikojmë shtetin shqiptar. Megjithëkëtë, kurrkush, pra as Evropa, s'mund të na detyrojë që të pranojmë, bie fjala, një autonomi të vitit 1974. Këtë s'do ta pranojmë, sado që të jetë i madh haraçi. Nuk do të jemi gjithmonë fëmijë politikë, axhaminj, për të lejuar të luajë me Kosovën kush si të dojë.


Bisedoi: Qani Mehmedi

Marrë nga"Zëri i Rinisë", Prishtinë, 6.IV.1991)

SHQIPTARËT DUHET TË JENË SUBJEKT POLITIK DHE JO VETËM OBJEKT I POLITIKËS NDËRKOMBËTARE

Brenda 80 vitesh, dy herë u vendos në Londër rreth Ballkanit dhe kufijve të tij. Se si u vendos herën e parë, me 1912-13, u pa gjatë këtyre 80 viteve. Ç'mund të thuhet për herën e dytë, meqë herën e parë më duket se nuk ishim në margjina por në qendër të vëmendjes? Cili ishte vendi ynë në këtë konferencë, dhe meqë shpesh dëgjohet të flitet për suksesin dhe për mossuksesin e "Londrës 2", ku qëndron ai sukses, nëse ka pasur, dhe ku mossuksesi?

Vendi ynë në këtë konferencë në njëfarë mënyre u tregua edhe në vetë pyetjen. Pra ishte në margjina fatkeqësisht dhe me sa shihet, po aty ka mbetur, pasiqë nuk e kemi vendin e duhur as në Konferencën e Londrës dhe as në atë të Gjenevës.

Tani për tani, me sa po shoh unë, nuk po paraqiten objektivisht në shtyp rezultatet e kësaj konference të cilat janë në disproporcion me qëllimin politik të shqiptarëve. Unë nuk pajtohem me vlerësimin se ka pasur sukses. Për të pasur sukses duhet të themi se jemi të përfaqësuar në mënyrë adekuate në Konferencën e Londrës, dhe se kemi arritur vendin që e kemi synuar. Mirëpo edhe ndaj kësaj duhet pasur rezervë, sepse nuk i dihet. Ndoshta gjatë procesit të përfundimit të kësaj konference do të ndryshojnë gjërat dhe ndoshta aty do të dalë ana pozitive e pjesëmarrjes sonë. Fakti se ne jemi prezentë si problem, si një çështje që duhet zgjidhur, fakti se vetëdija për nevojën e zgjidhjes së këtij problemi është prezente te forcat që marrin pjesë në konferencë, është pozitive. Mirëpo sërish, ana negative del aty se ne nuk jemi të kënaqur vetëm me faktin se dihet për ne. Ne si faktor i brendshëm, si shqiptarë, nuk jemi të organizuar në atë nivel që çështjen tonë ta inicojmë në nivelin më të lartë të prezencës sonë.

Me sa u vu re, delegacioni i Kosovës, me t'u kthyer nga Londra, ashtu si dhe herat tjera kur kthehej nga Evropa, solli optimizëm, ndërsa delegacioni i Shqipërisë jo vetëm që nuk solli optimizëm, por përkundrazi, kishte një dozë bukur të madhe pesimizmi. Ç'mendoni për këtë?

Për këtë mendoj se duhet pyetur delegacionin e Kosovës se ku e mbështet optimizmin e vet. Ne si dëgjues të rëndomtë, ose si përcjellës të ngjarjeve, si të interesuar për atë konferencë, ma merr mendja se nuk jemi mjaft të informuar se ku mbështetet optimizmi i tillë i delegacionit të Kosovës. Ndërkaq ma merr mendja gjithashtu se, me sa po shoh unë nëpër gazeta, nuk po shpjegohet edhe se ku po mbështetet pesimizmi i delegacionit të Shqipërisë.

Në ndonjë intervistë që po lexoj kohët e fundit, si ajo e Pjetër Arbnorit etj., po shoh se ata në mënyrë kategorike po pohojnë se qëndrimet janë të koordinuara mes përfaqësuesve të Republikës së Kosovës dhe atyre të Shqipërisë. Nëse ato raporte i kanë të koordinuara, atëherë nuk do të duhej të kishte ndryshime në vlerësime. Mirëpo në qoftë se megjithatë ka ndryshime në vlerësime, ndërsa në anën tjetër pohojnë se qëndrimet i kanë të koordinuara, atëherë diçka nuk është në rregull dhe për këtë opinioni nuk është i njoftuar, ashtu si edhe unë. Prandaj këto pyetje le të shkojnë në adresë të tyre.
Unë si dëgjues i rëndomtë mund të konstatoj se nuk po i shoh arsyet në të cilat mbështetet optimizmi i delegacionit kosovar, mirëpo nuk po shoh as mjaft arsye të bindshme në të cilat do të mbështetej pesimizmi i delegacionit nga Shqipëria, por po përfundoj se në raportet e tilla nuk është diçka e qartë.


Ndryshe nga "Londra 1", ku nuk kishte ndonjë përfaqësues nga trojet shqiptare, "Londra 2" i kishte thirrur madje 4 delegacione nga trojet etnike shqiptare. A mund të shpjegohet kjo si një përligjie, si një pranim i një ndarjeje të trojeve shqiptare?

Këtë unë do ta shpjegoja me qëndrimet e mëparshme të subjekteve politike shqiptare për mundësitë optimale të zgjidhjes së problemit shqiptar. Ka qenë njëfarë qëndrimi i përgjithshëm që Kosova të ketë statusin e Republikës, që shqiptarët në Maqedoni të figurojnë në kushtetutën maqedonase si element shtetformues dhe që shqiptarët në Mal të Zi të kenë të drejta njerëzore e individuale të garantuara me dokumentet e Helsinkit. Mbase pikërisht në kuadër të këtyre orientimeve kanë shkuar 4 delegacione në vend të një delegacioni.

Është çështje tjetër nëse momenti i tanishëm politik dhe një konferencë e tillë, kanë lejuar ose jo mundësi të tjera. A ka qenë më mirë që në një konferencë të tillë këto delegacione të merren vesh mes tyre për ndonjë opcion tjetër apo qëndrimi i tyre ende është që të mbeten në një opcion të zgjidhjes kësisoji, kjo është një çështje të cilën ato vetë duhet ta sqarojnë.
Unë si dëgjues, si përcjellës i këtyre ngjarjeve, nuk i di arsyet se përse nuk është shkuar me një opcion tjetër, por mund të theksoj se plotësisht pajtohem me vlerësimin e Prof. Qosjes se një shkuarje e tillë në një konferencë ku shqyrtohet çështja shqiptare, në njëfarë mënyre shënon një përligjie të coptimit të trojeve të tyre nga vetë shqiptarët. Është kjo pasojë e mos- unitetit të tyre, të mos-zgjidhjes komplete, por të një zgjidhjeje të parcializuar të problemit shqiptar.

A do të thoni se kjo përligjie është e vetë shqiptarëve dhe jo edhe e organizuesve të Konferencës?

Jo, por e vetë shqiptarëve. Shqiptarët, sipas mendimit tim, është dashur të shkojnë në një konferencë të tillë me një kërkesë maksimale. Kërkesa maksimale teorikisht do të impononte një delegacion të vetëm të shqiptarëve. Mirëpo këta e kanë parë të arsyeshme që të shkojnë me 4 delegacione, gjë që do të thotë se qysh më parë janë pajtuar me një status, me një zgjidhje të tillë që do të ishte zgjidhje parciale e problemit shqiptar.

A kanë pasur arsye të mjaftueshme për ta bërë një gjë të tillë, apo kanë pasur mundësi të tjera, këtë unë nuk e di. Për këtë duhet pyetur ato subjekte që kanë marrë vendime të tilla. Unë vetë nuk kam qenë në ato rrjedha dhe nuk i di arsyet e vërteta se pse është vepruar kështu. Por e di se Qosja teorikisht ka të drejtë kur thotë se vetë shqiptarët në këtë mënyrë e kanë përligjur ndarjen e vet. Ndërkaq arsyet se përse është vepruar kështu duhet t'i tregojnë vetë ata që e kanë bërë veprimin.
Ne si popull, si njerëz që i përcjellim këto, kemi të drejtë të kërkojmë shpjegimin e arsyeve. Ne nuk mund të sjellim gjykime pa i ditur arsyet e vërteta.

Meqë në Londër, me sa po duket, edhe një herë iu vu vula ndarjes së popullit shqiptar, madje kësaj radhe me vetë praninë e shqiptarëve, a u bë diç që kjo të mos ngjante?

Kjo mund të lidhet si me pyetjen, ashtu dhe me përgjigjen e mëparshme. Por duhet qenë i kujdesshëm në vlerësimin se a iu vu vulë ndarjes sonë ose jo?

Konferenca ende nuk ka përfunduar dhe akoma nuk mund të flitet për vënien e ndonjë vule. Por mund të flitet lidhur me atë që thashë më parë, se vetë ne shqiptarët nuk jemi mjaft agresivë në kërkesat e duhura optimale, kërkesa të mundshme.
Kërkesa kapitale e popullit është një: për të qenë bashkë. Populli s'ka orientim tjetër. Tani çështja mbetet te vlerësimi i subjekteve politike. At duhet të vlerësojnë nëse është e mundshme një gjë e tillë ose jo. Në qoftë se ato kanë vlerësuar se është e mundshme një gjë e tillë në këtë moment, dhe megjithatë kanë shkuar 4 delegacione në vend të njëshit, atëherë së paku kanë borxh t'i shpjegojnë këtij populli se përse kanë vepruar kështu, në mënyrë që edhe ne të kuptojmë. Por në qoftë se kanë

vepruar ashtu për shkak të ndonjë arsyeje subjektive, ose të pozitave politike, apo të mosnjohjes së mjaftueshme të proceseve politike në Evropë, atëherë këto janë arsye që populli duhet t'i dijë për të reaguar në mënyrën adekuate.

Nëse ti nuk i njeh proceset e Evropës dhe ke marrë pjesë në një konferencë ku vendoset për fatin e popullit tënd, atëherë është e udhës që të japësh dorëheqje. Do të thotë, duhet vetë populli të kërkojë prej teje që ta lëshosh atë vend dhe të mos ua zësh rrugën të tjerëve.
Mirëpo përderisa nuk i dimë saktësisht arsyet se përse është vepruar ashtu, nuk mund të veprohet ndryshe, pos që të kërkohet shpjegimi i atyre arsyeve. Unë për veten time po kërkoj që të më shpjegoj dikush se përse është vepruar ashtu, dhe të më bindë se është dashur që të veprohet pikërisht ashtu. Po ta merrja përgjigjen, mund të propozoja edhe se ç'duhet bërë.

Konferenca e Londrës vazhdon punën në Gjenevë me programin e miratuar në Londër, në të cilin na është caktuar statusi i komunitetit etnik, përkatësisht i minoritetit. A kemi bërë mjaft që në këtë program të mos futeshim si minoritet dhe të mos e kishim statusin e njëjtë si të Vojvodinës e të Sanxhakut, por më të avancuar? A mund të ndryshohet ky status, dhe nëse po, ç'duhet bërë për ta ndryshuar?

Unë vazhdimisht jam i preokupuar me këtë pyetje. Çka mund të bëhet që shqiptarët të jenë subjekt politik ndërkombëtar dhe jo vetëm objekt? Gjithë biseda që zhvilluam buron nga fakti se ne jemi duke u trajtuar më tepër si objekt politik se sa si subjekt, dhe pyetja në esencën e saj do të reduktohej në atë se çfarë mund të bëhet që të trajtohemi si subjekt politik. Kjo është në duar të popullit dhe nga kjo del se mund të bëhet një organizim më aktiv dhe më i madh i faktorit të brendshëm. Mund të rregullohen raportet, nëse nuk janë në rregull, brenda atij faktori, dhe rezistenca të jetë aktive dhe më e madhe e faktorit të brendshëm. Ndërsa që rezistenca të jetë më aktive, kjo nënkupton se duhet të jesh më i pranishëm në ngjarjet, më agresiv në kërkesat, më i vendosur në pikëpamjet tua dhe më demokratik në hapësirën informative. Kjo do të thotë që t'i shqyrtosh problemet më haptas dhe të mos kënaqesh me atë që është. Se ne të gjithë po konstatojmë se ka shumë gjëra për të ndryshuar dhe se ekziston një hapësirë e madhe për të ndryshuar shumëçka.

Duke i pasur të gjitha këto parasysh, kam frikë se do ta pësojmë ashtu siç e kemi pësuar në vitin 1913. Gjë që do të thotë se do të jemi rezervë e forcave politike të Evropës për qetësimin e shpirtrave të Ballkanit, etj., por jo edhe për qetësimin e shpirtrave të shqiptarëve.
Dihet se ministri britanik i punëve të jashtme, i cili njëkohësisht ishte edhe kryetar i Konferencës së Londrës më 1913, ka deklaruar përafërsisht kështu: "Për fat të keq, e viktimizuam një popull për ta ruajtur paqen e Evropës". Pas përfundimit të konferencës, ai ka qenë plotësisht i vetëdijshëm se populli shqiptar është ndarë për hir të ruajtjes së paqes në Evropë, por çfarë ka ngjarë më vonë? Konferenca ka përfunduar më 1913, Lufta e Parë Botërore ka filluar më 1914. Dmth. nuk ka pasur kurrfarë ruajtje të paqes por ka pasur viktimizim të shqiptarëve për plot 80 vjet. Unë po i frikësohem sërish kësaj dhe sinqerisht po them se a mos në fund të konferencës së Gjenevës do të deklarojë sërish ndonjë ministër i punëve të jashtme, ose ndonjë kokryetar si Sajrus Vensi, ose Lordi Oven: "Le të na falin shqiptarët se i viktimizuam pak për t'i qetësuar jugosllavët." Prej kësaj duhet të frikësohet çdo subjekt i vetëdijshëm politik shqiptar.
A kemi bërë mjaft ne që të mos ngjajë një gjë e tillë, sepse mu tani jemi duke u trajtuar si rezervë, si objekt për qetësimin e situatës gjithë-jugosllave, gjithë-ballkanike, për vendosjen e një rendi ndërkombëtar ku po bëhet lufta? A kemi bërë mjaft që të mos mbetemi rezervë, por të jemi një subjekt aktiv? Për këtë secili duhet ta pyesë vetveten. Përgjigja ime është kategorikisht negative. Nuk kemi bërë asgjë. Aq më tepër, janë bërë gabime të tilla të rënda që kanë shkuar në shkeljen e faktorit të brendshëm dhe në disperzimin, përkatësisht, në shpërndarjen e forcave të cilat kanë qenë të interesuara që të rezistohet aktivisht.

Shpeshherë dëgjohet të flitet për rezistencën aktive dhe atë pasive prej njerëzve të ndryshëm. Cila është, sipas jush, ajo rezistenca aktive, që ju e përmendët më parë, që do të ndikonte më shumë në rezultatet e konferencës së Londrës?

Çështjes së definimit të rezistencës aktive dhe asaj pasive njerëzit i qasen në mënyra të ndryshme. Unë nënkuptoj në rend të parë që subjektet politike të Kosovës, që e kanë marrë bajrakun dhe që ndodhen në krye të proceseve politike që po zhvillohen në Kosovë, duhet ta marrin edhe përgjegjësinë për atë që po ndodh në Kosovë. Dmth. jo vetëm të manipulojnë me ngjarjet, por ta marrin përgjegjësinë edhe për udhëheqjen e asaj rezistence.

Çdo rezistencë politike nënkupton atë që e merr përgjegjësinë për punën e kryer. Në qoftë se popullit i thuhet se do të zhvillojmë këtë dhe atë aktivitet, atëherë duhet folur haptas: ne do të zhvillojmë këtë aktivitet me qëllim të arritjes së këtij qëllimi politik. Po në qoftë se populli vetë e zhvillon një aktivitet, dhe pastaj ti del e thua se po e zhvilloj unë, atëherë nuk jemi fare në rregull. Kjo do të thotë se përgjegjësia e subjekteve politike për zhvillimin e ngjarjeve në Kosovë nuk ekziston. Ekziston vetëm përgjegjësia a posteriori. Gjithçka nuk mund t'i lihet popullit. Populli duhet orientuar. Ai është nganjëherë një grumbull i padefinuar. Në kuptimin politik, populli gjithmonë orientohet.
Në këtë drejtim, rezistenca aktive nënkupton thjesht kristalizimin e përgjegjësisë së forcave politike të këtij populli. Ky kristalizim është mungesë kardinale te ne dhe kjo po vazhdon që prej 3 vitesh. Dmth. nuk është se po ngjan vetëm sot.

Pastaj, rezistenca aktive nënkupton edhe definimin e qëllimeve politike. Ne qëllimet politike i kemi definuar me opcione, por nuk e kemi definuar se kush është ai që do t'i realizojë ato opcione. Po, kush është në krye të popullit? E kemi zgjedhur. Në rregull. Mirëpo është çudi se kur duhet orientuar populli, kurrkush nuk e merr përgjegjësinë për ta orientuar në mënyrë të drejtë. Kurrkush nuk po e merr përgjegjësinë as për fitoret dhe as për humbjet. Ç'është e vërteta, për fitoret po e marrin ata që s'e kanë përnjëmend. Në këtë pikë kërkohet që të definohet rezistenca aktive. Rezistenca aktive nuk nënkupton, të themi, pasivitetin, pritjen. Këtu nuk është fjala për rezistencë aktive. Kjo që po bëhet te ne nuk është kurrfarë rezistence. Është fjala për një durim të popullit, durim i imponuar nga forca tjetër, nga mungesa e orientimit politik të popullit, po nuk është fjala për rezistencë aktive. Rezistenca aktive nënkupton një forcë të caktuar politike, nënkupton një udhëheqje të caktuar, nënkupton një përgjegjësi të caktuar. Ne këto nuk i kemi, dhe jo vetëm që nuk i kemi, por as që i kemi diskutuar ndonjëherë. Madje as që po e hapim një mundësi të tillë të diskutimit nën pretekstin se mos po përçahemi apo mos po shkaktojmë farë problemi të padëshirueshëm, nën farë preteksti se jemi në kushte të jashtëzakonshme e gjepura të ngjashme.
Mendimi im është se momenti historik i popullit shqiptar është i tillë që imponon doemos organizimin e shumë çështjeve. Në qoftë se nuk sqarohen çështjet sot, në qoftë se nuk kërkojmë që gjërat të kristalizohen, që populli të dijë se ku është dhe nga duhet t'ia mbajë, atëherë më nuk mund të flasim se jemi duke bërë ndonjë punë të madhe.
Mund të flasim për stihinë e këtyre gjërave, mund të flasim për ndonjë spontanitet, mund të flasim se qysh do të na lërë Evropa kështu e ashtu, për ndonjë shpresë se nuk do të na lërë në baltë Amerika ose Gjermania, por këto janë çështje shprese, nuk janë çëshje politike. Çështje politike do të ishte psh. sikur t'i tregonim atij amerikani, evropiani ose aziatiku se unë dëshiroj të arrij këtë qëllim me këto kushte dhe me këto mundësi. Ti e akcepton ose nuk e akcepton dot, është një çështje për të cilën ne tash do të përlahemi atje në konferencë. Por ta reduktosh ti tërë aktivitetin e një populli, gjithë pakënaqësinë e një populli, në një lëvizje spontane, qysh t'ia merr mendja gjithkujt, pastaj të bësh konferencë atje, pastaj të kërkosh që aktivitetin tënd ta reduktosh në lutje të thjeshta drejtuar faktorit të jashtëm që të na merrë parasysh, kjo mund të jetë shaka politike por jo edhe politikë. Është politikisht joserioze dhe pa përgjegjësi historike.

Nga sa u tha më lart ndër të tjera rezulton edhe një gjë që më parë nuk ka qenë aktuale ose të paktën nuk është thënë publikisht: kontaktet e subjekteve politike me popullin dhe të qeverisë së Kosovës me popullin mungojnë. Pastaj ju thatë në një farë mënyre se ç'është rezistenca aktive, por nuk thatë se kush duhet ta organizojë atë?

Është interesant ai relacioni midis udhëheqjes dhe popullit. Populli, dihet, e kam theksuar edhe më parë, se e ka orientimin të qartë, por nuk e ka të qartë se qysh duhet arritur atje. Mirëpo këtë duhet t'ia tregojnë subjektet politike. Sipas mendimit tim, jo vetëm se ka mungesa të mëdha në komunikimin: subjekte politike-qeveri-popull, por ka edhe mungesa rreth koordinimit të qëndrimit midis vetë subjekteve politike në Kosovë. Ka mungesa të tilla të cilat shihen qartë, dhe tani mund të shtrohet pyetja se përse po mbyllen sytë përpara një fakti objektiv? Është e vërtetë se për këto nuk është biseduar dhe nuk po bisedohet.

Ka vlerësime të tilla që unë po i ndëgjoj të thuhen përafërsisht kështu: "Sot në kushte të demokracisë ekziston një cenzurë e tillë e shtypit që nuk ka ekzistuar as në kushtet e fashizmit më të rëndë". A ka bërë ndonjëherë ndonjë subjekt politik protestë kundër një cenzure të tillë? A i është treguar popullit ndonjëherë se me të vërtetë nuk i kemi shqyrtuar problemet në mënyrë të hapur? Se çfarë jemi duke bërë në të vërtetë unë nuk po e kuptoj. Pastaj nuk po e kuptoj se përse në të vërtetë unë u izolova, për çfarë arsyesh? Të gjitha ato që unë i thosha sot dolën qartë. Tani po i thonë edhe më troç. Përse atëherë nuk po izolohen edhe të tjerët? A mos u mor dikush në përgjegjësi për këtë? A do të bartë dikush konsekuenca për çështje të tilla?

Thuhet se këto çështje nuk po i bisedojmë thjesht me pretekstin se "gjendemi në kushte të veçanta". Mirëpo kushtet e veçanta mund të imponojnë vetëm luftë të veçantë, një tempo më të shpejtuar të zgjidhjes së problemeve, dhe jo të shërbejnë si pretekst për prolongimin e moszgjidhjes së problemeve.

Kur jemi te Qeveria e Kosovës, dhe jo vetëm te Qeveria, po edhe te raportet e saj me popullin, mund të konkludohet se edhe këtu ka shumë mungesa dhe parregullsi.
Qeveria e Kosovës, së pari, me sa po shoh unë, nuk është në Kosovë. Unë nuk e di se ku është dhe nuk e di se kush është anëtar i qeverisë. E di një kryetar, por nuk e di se kush janë anëtarët, kush është ministër i asaj apo kësaj ministrie. Dhe përderisa këto nuk i dimë, atëherë si do të veprojmë politikisht? Pastaj e dimë bie fjala, se ti je i zgjedhur deputet i kuvendit, ndërsa kuvendi i vjetër, i cili gjithashtu nuk është mbledhur kurrë, vazhdon të veprojë. Cilit kuvend i duhet besuar në këtë rast, të vjetrit apo të riut?
Shumë çështje te ne nuk po funksionojnë, por duhet t'i rregullojmë, sepse përndryshe nuk ka ecje përpara. Të paktën unë nuk po shuh ndonjë rrugëdalje. Thuhet se s'paska pasur mundësi që kuvendi të mblidhet në kushte të këtilla. Pallavra. Si s'paska mundësi? Ka pasur mundësi të mbahej në Shkup, ka pasur mundësi të mbahej në Tiranë, ku kurrkush nuk do t'i kishte ndalur. Mund të ishte mbajtur madje edhe në Krushë të Madhe. Po po, mund të mbahej edhe në Krushë, sepse pikërisht këtu janë thyer shumë gjera, e pranuan këtë të tjerët ose jo.

U larguam pakëz nga Londra. Le t'i kthehemi sërish asaj.

Ne biseduam rreth organizimit, rreth marrjes së përgjegjësisë, rreth intensifikimit të rezistencës aktive etj. Është demagogji, sipas mendimit tim, që sot të flemë gjumë me parullën se më vonë do t'i zgjidhim problemet. Gjatë 2.500 viteve kemi luftuar duke i lënë problemet të zgjidhen më vonë.

Por gjithmonë kemi mbetur të shtypur për shkak se s'kemi pasur ndonjë guxim t'i zgjidhim problemet e brendshme paralelisht me zgjidhjen e pozitës ndërkombëtare.

Zgjidhja e pozitës sonë ndërkombëtare doemos kërkon zgjidhjen e pozitës sonë të brendshme. Këto të dyja shkojnë bashkë dhe nuk e di se çfarë teorishë të reja politike po na zbulohen tani! Njëherë kështu, e pastaj ashtu. Njëherë po e çlirojmë Kosovën e pastaj… Po qysh deshe ti ta çlirosh Kosovën? Duke i lutur hallkun a? Qysh deshe të ngrihesh në nivelin e subjektit politik? Vetëm

duke thënë se, valla, edhe unë jam subjekt politik? Jo more! Për të qenë subjekt politik duhet luftuar.

Kur një popull arrin t'i njohë jo vetëm interesat e veta, por edhe mënyrën e realizimit të atyre interesave, vetëm atëherë mund të flitet se mund të kihet shpresë dhe mbështetje për optimizëm. Por kur një popull manipulohet me parulla të ndryshme, atëherë nuk mund të flitet as për shpresë dhe as për optimizëm.

Në fillim u paraqitëm me tri opcione për zgjidhjen e problemit të shqiptarëve në Jugosllavi, përkatësisht në Kosovë. Tani na intereson mendimi juaj rreth qëndrimit tonë. I kemi definuar qartë kërkesat tona për Londër dhe Gjenevë apo ende jemi në konfuzion?

Këtu mund të thirremi pakëz në një artikull timin të botuar kohë më parë në formë fejtoni me titull "Republika dhe lufta në kontekst të Evropës". Unë këtu e kam paraqitur mendimin tim, dhe qëndrimin tonë zyrtar e kam quajtur politikë joserioze, politikë që publikisht orientohet me mundësi dhe opcione të ndryshme të zgjidhjes së problemit. E kam thënë qartë: një popull ose është i gatshëm të luftojë për një opcion të caktuar ose nuk është i gatshëm. Është çështje e vlerësimit të subjekteve politike se për cilën çështje je i gatshëm të luftosh. Tani, nëse njëherë i thuhet popullit se duam referendum e duam sovranitet, ndërsa herën tjetër as republikë, po duam autonomi, atëherë nuk ja vlen të bisedohet për këtë. Në këtë nivel nuk mund të bisedohet sepse nuk është fjala për një politikë serioze.

Duhet t'i shqyrtojmë hesapet në mes veti. Përderisa nuk zgjidhen këto çështje, nuk mund të ecet përpara. Këto tregojnë se çështja shqiptare, ose e Kosovës, është lënë ekskluzivisht në duart e faktorit të jashtëm, dhe për këtë shkak jepen deklarata herë kështu e herë ashtu. Pra nuk ka mbështetje në faktorin e brendshëm por vetëm në atë të jashtmin, sepse vetëm ai i jashtmi mund të bëjë shaka e të të thotë në këtë moment kështu e në atë moment ashtu, për shkak se ai i ka interesat tjera dhe jo vetëm interesin tënd.

Faktorit të brendshëm duhet t'i bëhet e qartë se çka dëshirojmë të arrijmë në të vërtetë. Duhet t'i bëhet e qartë edhe se si arrihet ai qëllim. Duhet t'i bëhet e qartë edhe se a është e mundshme arritja e atij qëllimi. Vetëm pas analizës së këtyre mundësive komplekse duhet të caktohet ajo që është optimale dhe e realizueshme.

E kemi bërë ne këtë?

Në bazë të deklaratave po shoh se kjo nuk është bërë, por duhet të bëhet. Madje janë çastet e fundit. Po qe se kjo nuk bëhet, dhe po qe se edhe më tutje do të jemi rezervë e kalkulimeve të ndryshme politike të faktorit të jashtëm, situata do të zhvillohet në një drejtim tejet të pakëndshëm, tejet të pavolitshëm për ne.

Është ky një mendim i imi i zi, por s'mund të jetë i bardhë, gjersa ekzistojnë indikacione që tregojnë vetëm zi.

Çfarë do ta pyesnit më në fund ju vetë Ukshin Hotin?

Po. Do t'ia kisha bërë një pyetje të thjeshtë: në çfarë cilësie po flisni për Konferencën e Londrës, edhepse nuk jeni i informuar ashtu qysh duhet të jeni dhe ashtu siç janë të tjerët të informuar? Dhe unë do të isha përgjegjur se nuk e di as njërën dhe as tjetrën. Duhet pyetur ata që më kanë izoluar këtu.

Shtator 1992

Bisedoi: Ibish Neziri

Marrë nga "Spektër shqiptar - intervista"

Biel/Bienne, Zvicër, 1994

BËJE OSE VDIS

(Me rastin e dyvjetorit të vrasjeve në fshatin Brestovc)

Të gjithë brezat e shkuar i vinin themelet e së ardhmes, por kohët nuk thyheshin gjithmonë. Ato ngecnin në vazhdimësi me qëllim që të shpërthenin më vonë. Mbase për t'i gjetur përgjigjet në pyetjet që i shtronte mendja. Ndër shqiptarët, të gjitha thyerjet e kohës e kishin pasur edhe kuptimin e takimit me Evropën, por ajo kishte pasur interesa të tjera. Më në fund ajo e kishte dëgjuar zërin e brendshëm të një shpirti që kishte urdhëruar: "Bëje ose vdis, për ta vrarë vdekjen!" Jehona ishte shpërndarë kudo nëpër Kosovë. Ndërkaq shpirti i shqetësuar kishte konstatuar me hidhërim: "Si ka mundësi vallë që mendja e njeriut të zbresë në nivelin e bishave?" Mirëpo vdekja e kishte paguar tagrin e vet. Pastaj ishin bashkuar mendja, shpirti dhe vdekja, dhe kishte lindur Demokracia për ta hijeshuar Republikën.

I. Në mëngjezin e 27 janarit të vitit 1990, nga Krusha e Madhe, një fshat ku degëzohen tri rrugë, ato që të shpien në Prizren, Gjakovë dhe Rahovec, një grup i madh njerëzish, burra e djelmosha, ishte nisur për në Rahovec. Rrugës iu kishin bashkuar edhe të tjerë nga fshatrat e afërta, nga Celina (të cilët ngulnin këmbë se janë nisur nga Celina), Nagavci, Hoça e Vogël, Randobrava, Pirana dhe Brestovci. Kërkonin Liri dhe Demokraci, dhe e kishin menduar Republikën. Një numër policësh u kishin vajtur mbrapa. Kishin qenë të armatosur dhe të hipur nëpër makina, të cilat nuk i kishin ngarë shpejt, po vetëm sa për t'u qëndruar afër. Dhe sa më shumë që kolona e demonstruesve ishte zgjatur, ata kishin mbetur gjithnjë e më mbrapa.
Në fshatin Brestovc, aty ku rruga fillon të gjarpërojë mengadalë përpjetë për të arritur në Rahovec, ua kishte zënë pritën një togë e policisë speciale, me automjete të blinduara, me rroba speciale anti-plumb, të pajisur me armatim të lehtë këmbësorie. Nga pikëpamja taktike, pozita e tyre kishte qenë më e favorshme. Ndodheshin më lart se demonstruesit, të cilëve, për të bërë përpara në drejtim të tyre, u duhej të ngjiteshin përpjetë. Nga ajo pozitë e lartë ata i kishin vënë re demonstruesit që kërkonin Liri e Demokraci dhe që e kishin menduar Republikën. I kishin pasur si në pëllëmbë të dorës. Atje lart ndodheshin edhe skeletet e disa shtëpive private në ndërtim e sipër që mund t'u shërbenin për zënien e pozitave të shkëlqyera në rast lufte me demonstruesit. Por këta të fundit kishin qenë të paarmatosur. Dhe ashtu të paarmatosur, duarthatë e gjysmëzbathur, kishin kërkuar Liri e Demokraci, dhe e kishin menduar Republikën.
II. Akoma pa arritur lart, afërsisht kah gjysma e përpjetëzës, përmes megafonit, policia speciale u kishte bërtitur: "Stoj!" Mirëpo këta nuk kishin dashur ta kuptonin "Stojin", sepse kishin qenë në vendin e tyre, ndërsa urdhërin shqip "Ndalu!" nuk e kishin dëgjuar. Kishin bërtitur gjer në kupë të qiellit: "Liri dhe Demokraci", -dhe gjer në thellësitë e shpirtit e të tokës e kishin gjakuar Republikën. Qielli nuk i kishte dalluar, se tokën ndërkaq e kishte mbuluar tymi i zi i gazit lotsjellës. Gumëzhima e krismave të pushkëve dhe të automatikëve e kishte çarë ajrin. Ky i kishte kthyer në jehonë. Fishkëllima e plumbave dhe zhurmërima e autoblindave e kishin shaktuar një zallahi të përgjithshme nga e cila nuk ishin ndjerë dot as dhembjet prej goditjeve të rënda të çizmeve policore. Policia ishte depersonalizuar, ishte shndërruar në pushtet. Ndërsa pushteti në shënjestër. Ishin vrarë pesë vetë, ndonëse thoshin katër, dhe ishin plagosur nëntëmbëdhjetë të tjerë.
III. Dhe dëbora ishte skuqur. Aty ku s'kishte pasur borë, dheu ishte përzier me gjakun e tyre. Dita e janarit ishte përgjakur, ndërsa dielli kishte bërë sehir. Ngadalë kishte filluar të skuqej edhe ai. E kishte parë dheun e ftohtë të dimrit të përzier me gjakun e nxehtë të trimave dhe ishte fshehur pas një reje. S'kishte dashur ta besonte zallahinë që po ndodhte mbi tokë, por ajo kishte ndodhur.

Vdekja ishte dukur e palogjikshme, por ajo e kishte pasur kuptimin e vet: e vdiste një realitet politik për ta lindur demokracinë. Mirëpo dielli megjithatë ishte skuqur ditën e katrahurës mbi dhé, atëherë kur në qiell fluturonin predhat për t'u ngulur më pas në trupin e njeriut. "MANTRA MË THOSHTE", -kishte thënë Bapuja në një kohë dhe në një vend të largët, por që tani, si njëra, ashtu edhe tjetra, dukeshin njësoj të afërt -"BËJE OSE VDIS!":

"BESATOHUNI ME ZOTIN DHE ME NDËRGJEGJEN TUAJ SI DESHMITARË SE NUK DO TË QENDRONI TË QETË DERISA NUK DO TA ARRINI LIRINË, DHE SE DO TA JEPNI EDHE JETËN DUKE E KËRKUAR LIRINË. AI QË E HUMB JETËN E TIJ DO TA FITOJË ATË, NDËRSA AI QË E KËRKON SHPËTIMIN E JETËS, DO TA HUMBË ATË. LIRIA NUK ËSHTË PËR QYQARËT DHE AS PËR FRIKACAKËT" (M.K.Gandi, My Non-Violencë, Navajivan Publishing House, Ahmedabad, 1960, f.195). Këta djem, në fshatin Brestovc të komunës së Rahovecit, e dhanë jetën për ta fituar atë. Nuk kishin dëgjuar ndonjëherë për Bapunë, por njësoj e kishin kërkuar lirinë dhe demokracinë dhe e kishin gjakuar Republikën. Dhe njësoj kishin mbetur të pavdekshëm.
IV. "Bacë, -më tha Afrimi, vëllai im, që për pak sa nuk ishte vrarë edhe ky (e kishte penguar setra), -u vra Halimi, kushëriri ynë, djali i bacës Malush". I shikoja syzat e tij prej xhami të trashë. Prapa tyre sytë i dukeshin të palëvizshëm, por dukej se ishte i shqetësuar me themel. Nëna, e bërë asht e lëkurë nga brenga, rrinte e palëvizshme, si një mumje. Vite më parë, më 1984, po në këtë mënyrë ia kishin kumtuar vrasjen e djalit të të vëllait, të cilin e kishte rritur vetë, pasiqë familja i ishte shuar, prandaj atë e kishte trajtuar si djalin e saj të katërt, si shpresë te vetme për ripërtëritjen e familjes së saj, dikur shumanëtarëshe. Mirëpo ai kishte qenë pa fat. E kishin vrarë në moshën 34 vjeçare, pa lënë asnjë pasardhës pas vete, dhe kjo fatkeqësi e kishte tretur trupin e nënës sime. E vranë kur unë me Afrimin ndodheshim në burg, mbase sepse nuk deshën të kisha edhe një krah të djathtë, për ta bërë edhe pajtimin pakëz më vonë me shantazh, duke e frikësuar nënën se do t'ia vrisnin edhe djalin. "Muhametin? -kishte murmuritur ajo (se Muhamet e kishte pasur emrin), -po Muhameti është vrarë qe 6 vjet", -kishte vazhduar ajo me vete, me gjysëm zëri, pa lëvizur, si një mumje. "Jo nënë, por Halimi i bacës Malush", -tha Afrimi. "Po bir, edhe Muhameti, edhe Halimi", - fliste ajo gjithnjë me veten.

"Është vrarë edhe shoku im, Nesimiu, djali i bacës Xhemail nga Nagavci", -vazhdoi Afrimi. E shikoja nënën. Dukej e përhumbur dhe vetëm pëshpëriste: "Halimi, Nesimiu... po edhe Muhameti është vrarë biri im".
"Po nënë, -e dëgjova veten duke thënë, -edhe daja është vrarë, por para 6 vjetësh, e jo tash." Por ajo nuk po më dëgjonte. Dhembja që kishte qenë e ndrydhur për 6 vjet, tani po i shpërthente me tërë intensitetin e saj të pandalshëm. Kishte qëndruar si një mumje, por tani buzët nisën t'i dridheshin dhe nuk i kontrollonte dot. Krahërori i hajthëm i nënës sime të stërvuajtur u mblodh. Ajo u bë kruspull. Isha dëshmitar i materializimit fizik të dhembjes që e synonte daljen nga shtrofka e thellë e shpirtit. Nesimiun e njihja si një aktivist të flaktë e të pakompromis për republikën. E njihja edhe babain e tij, Xhemailin. Së bashku me babain tim, si pleq që i kishte afruar si fati i përbashkët, ashtu edhe mosha, i kishin vënë trastat mbi shpinë, pastaj i kishin kapur edhe valigjet, dhe ishin nisur për rrugë, për t'i kërkuar bjtë e tyre nëpër burgjet e Jugosllavisë. "Merr vesh, ti, Nazyf, biri im për pak sa nuk më sikterisi", -kishte thënë Xhemaili. "Mirëpo ti ke dashur t'i flasësh serbisht", - ia kishte kthyer babai im, kur i kishin kujtuar çastet e hidhura nga vizitat nëpër burgje. Dhe pastaj përçafoheshin. Djalë i vendosur ishte Nesimiu. Tani qenka vrarë. Me ta marrë lajmin, babai i tij Xhemaili ishte përçafuar me babain tim Nazyfin. Ia kishin plasur vajit mu në mes të odës së burrave dhe pastaj ishin larguar që të vajtonin në vetmi. Mirëpo vetëm më vonë do të ndëgjoja për këto skena. Tani po e shikoja nënën. Ajo akoma po pëshpëriste me vete. Akoma po i dridheshin buzët dhe akoma po qëndronte si mumje, por tani ulur galiç dhe e bërë kruspull. Dhembja e kishte mbështjellë si bolla. Një gur i heshtur që dridhej. Një gur që dridhet dhe nuk flet. U llahtarisa nga kjo pamje, por u përmbajta. "O zot, -thashë me vete, -ç'kanë hequr këto nëna që t'i rrisnin bijtë e tyre që tani po ua vrisnin!" Mendova që të kacafytesha me mendimet e Bapusë, ashtu sa për ta

larguar trishtimin, por Afrimi nuk po heshtte. E dëgjova sërish zërin e tij dhe mu bë se e kishte fituar një tingëllim metalik, të thekshëm, të pamëshirshëm, depërtues. Mu duk se do të më pëlciste timpani i veshit, që edhe ashtu nuk e ndjeja mirë, por nuk më pëlciti. "Eshtë vrarë edhe Agroni, djali i Haxhi-Rizës nga Celina. Edhe Hilmiu, djali i Rexhepit nga Hoça e Vogël, si dhe janë plagosur shumë të tjerë." Këtë të fundit nuk e njihja, por e njihja babain e Agronit, Haxhi-Rizën. Kishin qenë të afërt me nënën time familjarisht, ndërsa vdekja kishte qenë shoqëruesja e tyre e kahmotshme. Gati sa nuk e shquanin dot nga jeta, sepse e kishin pasur mysafire të shpeshtë. Mirëpo kjo tani nuk kishte ndonjë rëndësi. Dëshiroja ta vëzhgoja edhe më tej nënën, por ajo kishte vajtur në dhomën e prindërve. Ashtu e kruspullosur, kishte rrëshqitur e padukshme si një hije, ose ndoshta thjesht ishte rrokullisur në dhomën e saj, dhe atje, në heshtje të plotë, do të ketë dënesur me tërë thelbin e shpirtit që i kishte mbetur. Nëna ime nuk e duron dot vdekjen, mirëpo ajo kishte qenë mysafire e shpeshtë dhe pa ndonjë rend në trojet tona. Nënat dhe Vdekjet tek shqiptarët urrehen në mes tyre më shumë se kudo në botë, ngase nga ajo rëndom kishin pësuar nënat. Ato pësojnë kudo, por tek shqiptarët kjo kishte qenë e veçantë. Për këtë shkak isha përpjekur ta kuptoja arsyen e kësaj veçantie, por kisha arritur që vetëm ta kapja disi me intuitë dhe nuk kisha gjetur dot fjalë për ta shprehur.

V. Pastaj i kisha vizituar kufomat. I kisha prekur një nga një dhe vdekja gjithkund kishte qenë njësoj: hijerëndë dhe e pazbërthyeshme, disi e rëndomtë, por kudo jashtë rendit, e pazakonshme, ireale, e madhe, por e ftohtë. Shikoja përreth dhe e hetoja se ajo ishte futur në shpirtin e njerëzve. I kishte shqetësuar gjer në palcë dhe kishte tentuar që të barazohej me jetën, por akoma nuk e kishte arritur atë shkallë. Sidoqoftë, kishte pasur aq shumë vdekje brenda një çasti të vetëm saqë kishte humbur rendi i gjërave. Tani jeta dhe vdekja loznin valle në shpirtin e njerëzve dhe fytyrat ishin zbehur. Ishin bërë dyll të verdha. A thua jeta dhe vdekja ishin bërë një? Këtë nuk mund ta dija.

Dhe mu kujtua plaka e fshatit Kakunde në Angola, nga viti 1972. Nuk ua merrja vesh gjuhën po ua zbërtheja fytyrat. Kolonialistët portugezë ia kishin vrarë djalin (fëmijë), të cilit pastaj ia kishin fërguar gishtërinjtë e dorës. Fytyrat e zeza të zezakëve ishin zverdhur dhe mendja për disa çaste ishte zhvendosur nga shtrati i saj i natyrshëm. Plaka ishte përpjekur t'i refuzonte gishtërinjtë e fërguar të të birit, por kolonialistët kishin ngulur këmbë. Në këtë lojë morbide me vdekjen kishte pësuar mendja e të gjallëve. Në këtë mënyrë jeta dhe vdekja ishin bërë baras. E para nuk kishte pasur vlerë as dhe një qindarkë më tepër se sa e dyta dhe ia kishte pasur lakmi së dytës.
VI. Më duhej të flisja. Doemos më duhej të flisja në homazhin e fundit, por fjalët e kishin humbur kuptimin. Më dukej se fjalët nuk mund ta kapnin dot kuptimin. Kuptimi ishte zhvendosur prej tyre. Ishte larguar dhe bënte një ekzistencë të veçantë, jashtë kallëpeve ku mund ta vinin fjalët. Kështu që edhe kuptimi, edhe fjalët, bënin ekzistencë të veçantë, secili për vete. Dëshirova ta pyesja Behajdinin nëse mund të më ndihmonte ta bashkoja disi kuptimin me fjalët, por edhe ai ishte larguar. Nuk po e gjeja dot. Pastaj befasisht mu kujtua Gabriel Garcia Markesi. Një protagonist i tij në "100 vjet vetmi" vazhdimisht ishte marrë me zbulimin e së zbuluarës. Mbase e kishte kërkuar shijen dhe kuptimin e zbulimit ose të zbulimeve. Kjo nuk ishte e vërtetë, por në atë çast nuk e dija se përse nuk ishte e vërtetë. Më vonë, gjersa po i rregullonin dritat e traktorit për të ndriçuar errësirën e varrit të hapur, e kisha kuptuar më në fund Kadarenë. Të tërin. Edhe ironizimin e stërholluar aziatik të vdekjes në mendjen e Tunxh Hatait, edhe indiferencën cinike ndaj vdekjes të Kus Babait. Dhe nuk më kishte pëlqyer. Atë çast nuk e gjeja dot nëse kjo e fundit kishte qenë pjellë e aziatizimit të mendjes evropiane apo e evropeizimit të mendjes aziatike.
VII. Deklarova se Halimin po e përshëndesnin shokët e tij të vdekjes duke menduar se vdekja kishte qenë e barazuar me jetën dhe njësoj mund ta përshëndesnin edhe të gjallët që e ndjenin vdekjen në jetën e tyre, por këtë nuk e kisha thënë. Më ishte dukur e tepërt. Për një kohë kisha heshtur, por të gjallët tani kishin nisur të dënesnin me zë. Dënesja mbi varrin e Halimit ishte diçka jashtë rregullave, por mua më ishte dukur e natyrshme. Pastaj u kisha shpjeguar:

"E vranë sepse nuk e besoi që mendja e njeriut të kishte zbritur në nivelin e bishave; sepse e kërkoi dialogun dhe sepse nuk kishte besuar që rruga për në Evropë të kishte qenë e shtruar me plumba.

E vranë sepse deshi që Unin e popullit të vet ta barazonte me Unin e të tjerëve dhe sepse nuk deshi të besonte që mendja e njeriut mund të provonte ndalimin e rrugës së progresit dhe të qytetërimit.
E vranë, por vdekja e kishte nderuar jetën e popullit të tij, ndërsa populli po ia kthente nderimin me nderimin e vdekjes së tij."
VIII.Të nesërmen, mijëra të rinj, gra, burra, pleq e fëmijë, parakalonin rrugëve të fshatrave dhe të qyteteve të Kosovës. I kishin ngritur të dy gishtërinjtë në formë të shkronjës V. Vdekja ishte mbjellë nëpër të gjitha anët. Kosovën e kishte mbuluar tymi, të shtënat, autoblindat. Por rrezet e diellit e kishin depërtuar angushtinë. Çdo gjë kishte marrë fund. Demokracia ishte vetëlindur dhe e kishte hijeshuar Republikën. Më në fund fjalët e kishin gjetur kuptimin dhe tani e tutje kuptimi dhe fjalët do të bashkëjetonin.

Viti 1981 kishte përfunduar më 27 janar të vitit 1990

IX. Jeta dhe vdekja kishin qenë të barazuara gjatë tërë dekadës së viteve 80, dhe kjo kishte përfunduar me lindjen edhe të Republikës, edhe të Demokracisë.

Nuk kishte qenë fjala për kurrfarë gandizmi. Nuk kishte pasur kurrfarë Satiagrahe të asaj natyre siç e kishte shpjeguar Mahatma. Me gjenialitetin e tij, Gandi, që të tjerët e quanin herë Bapu dhe herë Gandixhi (Gandiji), e kishte shquar idenë qendrore të kulturës indo-ariane, Dharmën, që ishte diç më tepër se besim. Ajo e prezentonte konceptin e obligimeve njerëzore të përmbushjes së detyrave ndaj vetes. Duke e bërë komentimin origjinal të Bhagavat Gitës në Mahabharata, ai e kishte provuar harmonizimin e të tri rrugëve të përparimit njerëzor: të intelektit (dijes), të aksionit (veprimit aktiv) dhe të besimit (feja dhe vendosmëria së bashku). Konceptin e nirvanës, që ishte i pranishëm në Budizëm, ishte përpjekur ta shpjegonte me terma pozitivë. Ajo tani nuk ishte shndërrim i vetvetes në hiç përmes përqendrimit të mendjes në një objekt të caktuar, por pikërisht e kundërta: filozofia e Satiagrahës (kërkimi i së vërtetës) durimin përqendrues të indianëve e aktivizonte në luftë joviolente, në veprime jo të dhunshme për arritjen e qëllimit praktik: të largimit të britanikëve dhe të pavarësimit të Indisë. Ai në thelb, nirvanën e besimit budist, ia kishte kundërvënë frikës. Kështu, mendjen e fjetur të një populli të vjetër e kishte ngritur në nivelin e rezistencës dhe të mosbindjes aktive civile. Kishte besuar se vrasja nuk i vret vetëm të vrarit por edhe vrasësit, dhe e kishte fituar davanë. India në vitin 1947 e kishte fituar pavarësinë. Anglezët nuk kishin mundur t'i ndryshonin totalisht kodet e tyre morale dhe të shndërroheshin që të gjithë në vrasës, torturues e kriminelë. Ishin pajtuar me pavarësinë e Indisë.
X. Shqiptarët nuk u përngjanin indianëve as për nga numri, as për nga zakonet e adetet, as për nga raca e as për nga besimi. Në mendjen e tyre kolektive nuk ishte e pranishme nirvana. Religjionet e tyre ishin të importuara, por edhe si të tilla, nuk e përmbanin nirvanën dhe as teknikën e arritjes së saj. Ata nuk ishin në thelb popull religjioz dhe as të prirur për meditim. Megjithatë, gjatë shekujve të përmbytur me shtërngata e dyndje të panumërta të popujve, ata qëndruan shqiptarë. Ndoshta sepse ishin të lidhur me tokën e tyre, të cilën në thellësi të shpirtit të tyre kolektiv e barazonin me jetën. Për këtë shkak dukej sikur nuk e kishin të vështirë të vdisnin, ndonëse jetën e çmonin njësoj si të tjerët. Për ta universi do të duhej ta kishte thjeshtësinë e tokës dhe nuk ishte prapavijë e veçuar shpirtërore por vetëm pjesë e jetës mbi tokë e rregulluar me ligjet e amshueshme të natyrës. Ishin një popull i vjetër evropian, të nxitueshëm e të pangeshëm, që mosmarrëveshjet shpesh i zgjidhnin me armën në dorë. Parimin juridik të maturisë, për të cilin flet Kadareja, e zhvilluan jo aq ngase e kishin të lindur, por sepse ua kishte imponuar realiteti për të mos u zhdukur si popull. Në këtë kuptim mund të flitet për të vetëm si pjesë, karakteristikë, vijë e karakterit të tyre të derivuar nga një çasje e veçantë estetike dhe modeste, në instancën e fundit, nga një njësim i thjeshtë dhe i bukur

me natyrën. A nuk e reflektonin fytyrat e tyre tipike dheun ku silleshin, ambientin natyral, kohën e trojeve të veta?

Ballkani në përgjithësi, kishte qenë pikë-takimi dhe vend-ndeshjeje i dyndjeve të ndryshme të popujve që i kalonin kryq e tërthor kontinentet për t'i gjetur vend-plaçkitjet dhe vendqëndrimet e reja. Në rrugë e sipër për këto caqe u dilnin përpara Adriatiku ose Egjeu. Në vorbullat që krijoheshin nga pështjellimi i kësisojshëm i popujve, kujdesi dhe maturia që ishte bartur tek shqiptarët gjatë historisë, do të duhej t'u kishin ndihmuar paraardhësve të tyre në ruajtjen e identitetit iliro-shqiptar në raport me ardhacakët. Andaj, themeli i qëndresës shqiptare nuk ishte durimi i satiagrahës së Gandit, por përbuzja e rendit të panatyrshëm të gjërave që e lëndonte ndjenjën e tyre estetike mbi natyrën dhe mbi botën; gadishmëria që të dëshmonin se në mendjen e tyre kolektive burimore asnjëherë nuk kishte pasur as despotizëm aziatik dhe as cinizëm të Evropës. Tunxh Hatai dhe Kus Babai i Kadaresë, me indiferencën dhe me cinizmin e tyre të tmerrshëm ndaj vdekjes, artistikisht e përfaqësonin karikaturimin ekstrem të barazimit të jetës me vdekjen, por duke qenë në funksion të individuumëve "të shtrembëruar" të kohës, mund të përfytyrohej edhe mundësia rrënçethëse e fatuum-it të etnosit të tyre kolektiv. Do të duhej të merrej me mend se çfarë përbindshash do të mund të delnin prej tyre sikur të mos kishin mbetur shqiptarë; me çfarë logjike të çoroditur do të ishin udhëhequr sikur të mos e synonin zhvillimin në harmoni me vetveten dhe me kohën?!

Duke ecur kryelartë drejt automatikëve, ata nuk deshën ta bindnin Evropën për akceptimin e metodave joviolente të zgjidhjes së problemeve. Demokracia ndër shqiptarët kishte qenë e pranishme në vetë qenien e tyre. Me qindra dhe me mijëra vjet në truallin e Ballkanit kishin jetuar të përzier me popujt tjerë. Nuk kishin provuar që ndonjëherë të tjerëve t'ua impononin sundimin e vet, mirëpo nuk ishin pajtuar as me nënshtrimin e vetes së tyre. Nuk e kishte mësuar demokracinë Ballkani prej Evropës, por Evropa e kishte trashëguar atë prej Ballkanit. Barazimi i jetës me vdekjen ndër shqiptarët simbolikisht kishte qenë i shprehur me shallin e bardhë të rugovasve. Ata nuk kishin dashur ta bindnin Evropën për asgjë. Vetëm ia kishin përkujtuar dimensionin evropian të Unit të tyre dhe pjekurinë me të cilën i kishin vlerësuar kohërat. E kishin kërkuar nga ajo njohjen e realitetit në truallin e tyre dhe zbatimin praktik të parimeve të proklamuara.
XI. Satiagraha e Bapusë e synonte riedukimin e anglezëve. Mendja e korruptuar prej sundimtari britanik është dashur të mundej nga forca morale e së vërtetës gandiste -satiagrahës. Dhe u mund. Ndërkaq ky konfrontim i shpirtit indian me trupin anglez e kishte mahnitur Evropën, por mahnitja kishte qenë edhe një nusprodukt i kacafytjes së principeve të ndërsjella të materializuara në masakrimin e 1500 vetave dhe në rrahjen masive të të tjerëve. Më në fund anglezët ishin neveritur me veten e tyre, ndërsa njerëzimi ishte turpëruar me krimin e anglezëve.
XII. Serbia, e pëlqyer prej vetes në rolin e "mbrojtësit" të krishtenizmit nga "fundamentalizmi islamik" i shqiptarëve kishte provuar t'i paraqiste ata si aziatikë dhe t'i vriste pikërisht si të tillë. Gadi sapo e kishte harruar edhe vendin edhe kohën. Për këtë shkak shqiptarët i ishin drejtuar Evropës me përbuzjen e vdekjes, me atë përbuzje rrrënçethëse që të shtangte në vend dhe që ia përkujtonte Evropës se politika e lojërave e të manipulimeve në Ballkan në hesap të shqiptarëve do të duhej të merrte fund një herë e përgjithmonë.
XIII. Nga ndeshja e vendosmërisë njerëzore me plumbat, e Unit kolektiv me çelikun, e syrit pishë me barotin, Evropa e kishte kuptuar. Aktet dhe skenat e kësaj drame kishin zgjatur 9 vite të plota, por porosia e mishëruar në përbuzjen me buzëqeshje të vdekjes në Brestovc ishte bërë e qartë: Shqiptarët e kishin bërë evident Unin e tyre evropian dhe Evropa ua kishte respektuar.
XIV. Serbët nuk kishin qenë as më të mirë dhe as më të këqinj se anglezët, por vetëm një popull i lajthitur me përkrahjen e të mëdhenjve, dhe pastaj, i hidhëruar me rolin e reduktuar në suazat e veta reale. Ata i kishin shquar veçoritë e shqiptarëve si popull, por në vend që t'i respektonin, në vend që t'i ndërtonin urat e miqësisë së ndërsjellë, për gati 80 vjet rresht kishin rënë në kurthin e imitimit të madhësisë së të mëdhenjve. Kishin shkatërruar pothuajse çdo gjë që do të mund t'i lidhte me ta. Në funksion të vëllait të madh, kishin harruar se atë e kishte shpikur Orwelli, një anglez i

Evropës, që i kishte pasur interesat e veta. Ata e vazhduan dramën e tyre me veten dhe i thelluan humnerat me shqiptarët, i lartësuan hendeqet dhe i zgjeruan kanalet me ujë të ndotur të izolimit të vetes. Ata natyrisht e dinin se kjo kishte qenë politikë e dështimit dhe jo e vetëbesimit, refleksion i dëshpërimit dhe jo i perspektivës, rezultat i lajthitjes dhe jo i vërtetësisë, politikë e vendnumërimit dhe jo e progresit, e përmbytjes dhe jo e shpëtimit. Vetëm se nuk e dinin se përse e bënin një gjë të tillë...

XV. E kisha njohur dikur Xhai-Prakash Narajanin (Jay-Prakash Narayan), shokun e luftës së Bapusë, për të cilin Bapuja shkruante se ishte një kolos i Indisë, por ishte trim i çartur, prandaj pikërisht për këtë shkak vetëm së shoqes së tij, zonjës Narajan, do të mund t'ia besonte ahimsën (mësimin mbi jo-dhunën) dhe jo atij, sepse ishte impulsiv dhe mund të shpërthente. E kisha takuar në hotelin "Ashoka" të Nju Delhit më 1970 dhe pastaj në Ilixha të Sarajevës, më 1972. Ishte në moshë të shtyrë të pleqërisë. Kishte qenë i prekur me Bapunë, dhe për këtë shkak, më vonë, në vend që të bëhej vetë Kryetar i Indisë, ia kishte lëshuar postin Llall-Bahadur Shastrit. I kishte braktisur të gjitha funksionet dhe ishte tërhequr në Himalaje. Në vetmi të plotë kishte medituar 5 vjet dhe pastaj ishte kthyer sërish në mes njerëzish, me qetësinë e shënjtorit në pamje. Rrezatonte prehje shpirtërore dhe nuk kishte pasur asnjë njeri tjetër në jetën time që për një kohë aq të shkurtër të qëndrimit me të (vetëm dy javë, kohë pas kohe) të më kishte lënë përshtypje më të thellë se ai. "Ashoka"! -e përshëndeta kur e takova në Sarajevë, duke dashur t'ia kujtoja hotelin në Nju Delhi, por edhe rolin e këtij mbret mbi mbretërit të historisë së re të Indisë në përhapjen e kulturës indiane. "Vid", -ma ktheu në sanskritishte, duke dashur të dinte nëse kisha lexuar ndonjë gjë nga Vedat (vid -dituri) që m'i kishte rekomanduar atëherë. "Më ka pëlqyer Ajruna nga Mahabharata, -i thashë unë, -se e simbolizon shpirtin e munduar të njeriut nga epoka në epokë. Po ju shenjtëri, a keni arritur që përmes meditimesh tuaja t'i harmonizoni të tri rrugët e përparimit njerëzor: të intelektit (dijes), të veprimit (aksionit) dhe të besimit?" Më ishte përgjigjur me një citat nga "Upanishadat": "Me të vërtetën është e shtruar rruga gjer ke e shenjta... Udhëhiqem nga irealja në realen! Udhëhiqem nga errësira në dritë! Udhëhiqem nga vdekja në pavdekshmëri!" "Plak i shenjtëruar, -thashë me vete, - nuk po të marr vesh". "Kanalizoje energjinë tënde, -tha ai, - lexoji "Upanishadat" dhe analizoje Hegelin!" "Dreq o punë! -thashë përsëri me vete, -ç'punë kishte Hegeli me "Upanishadat"?" Mirëpo ai, sikur t'i lexonte mendimet e mia, vazhdoi: "He, whoos seeth all things in that Self, and Self in everything, from that he'll no more hide" ("Nga ai që i sheh të gjitha sendet në një Unë, dhe Unin në të gjitha sendet, nuk do të fshihet më tej ajo" (mbase dituria)). Kështu ishte menduar, thoshin disa, para më se 5-6 mijë vitesh, dhe ishte bartur më vonë në "Upanishadat" e Indisë, në njërin nga dokumentet e shkruara më të lashta njerëzore, ndërsa motivi themelor qysh atëherë kishte mbetur i njëjtë: LIRIA, SUAZË E VETËKRIJIMIT TË SHPIRTIT TË NJERËZVE. Megjithatë, disa vjet më vonë, pak para vdekjes, Xhai -Prakash Narajani i ishte kthyer sërish politikës. Kishte dashur ta hiqte Indira Gandin nga pushteti sepse ajo ishte përpjekur t'i kastronte (tridhte) burrat e Indisë. E kishte hequr atë dhe pastaj ishte tërhequr në shenjtërinë e përjetshme të pasvdekjes. Ai kishte vdekur, por edhe Indira, pasiqë ishte kthyer sërish në pushtet, nuk kishte provuar kurrë më ta përsëriste një gjë të tillë.

Po ne?
XVI. Vetëdija e deformuar mbi realitetin duket se i ka mjegulluar gjërat. Edhe Republika, edhe Demokracia, akoma mbahen peng. Me pretekste nga më të ndryshmet, nga dita në ditë, nga java në javë, nga muaji në muaj dhe nga viti në vit shtyhet realizimi i tyre i plotë. Ndërkaq, në esencën e kësaj shtyrjeje të vazhdueshme duket se qëndrojnë interesat, poashtu nga më të ndryshmet, që prej interesit të dominimit mbi popullin tjetër, gjer tek interesat karrieriste të ruajtjes së privilegjeve të pamerituara. Ekziston vetëm një interes i denj për njeriun, interesi i jetës me dinjitet njerëzor. Mendja do të duhej t'i njerëzojë interesat në mënyrë që realizimi i tyre konkret:
-MOS T'I SHNDËRROJE NJERËZIT NË BISHA, -POPUJT NË KOPE UJQËRISH,
-KOMBET NË PËRBINDSHA ÇELIKU, BAROTI E PLUMBI.

Nata e gjatë makabër e lojës me vdekjen do të duhej të përfundonte. NESIMIU, HALIMI, AGRONI, HILMIU, etj. e kishin dëgjuar zërin e brendshëm të shpirtit që urdhëronte: BËJE OSE VDIS PËR TA VRARË VDEKJEN! Duke e gjakuar jetën me dinjitet, e kishin fituar atë. Ai që e kërkon shpëtimin e saj me indiferencë ndaj jetës së të tjerëve, nuk do ta jetojë me nder!

BESATOHUNI ME ZOTIN DHE ME NDËRGJEGJEN TUAJ SI DËSHMITARË SE DO TA NDËRTONI NJË REALITET TË RI POLITIK, ME REPUBLIKËN E KOSOVËS SI SUAZË TË DENJ PËR VETE, TË BARABARTË ME TË GJITHA SUBJEKTET TJERA DHE NË FUNKSION TË ASAJ QË ËSHTË MË NJERËZORE NË NJERIUN DHE NË POPUJT;

BESATOHUNI NË VENDIN KU E DHANË JETËN, ME ZOTIN DHE ME NDËRGJEGJEN TUAJ SI DËSHMITARË SE DO TË NGRITENI NË NIVEL TË SHEMBËLLTYRËS, SE DO T'I PËRKUJTONI RRËNJËT DHE KOHËN, SE NUK DO TË HUTOHENI DHE DO TË NGULNI KËMBË NË ATË QË U TAKON -TASH, DHE MENJËHERË, SE DO T'I RESPEKTONI MIQTË POR KURRNJËHERË NUK DO TA HARRONI VETEN.
BESATOHUNI NË VENDIN KU U DERDH GJAKU I TRIMAVE, ME ZOTIN DHE ME NDËRGJEGJEN TUAJ SI DËSHMITARË, SE NUK DO TË NDALENI PARA ASNJË VËSHTIRËSIE DHE SE NUK DO T'I FRIKËSOHENI VDEKJES QË DO TA VRISTE VDEKJEN.

Krushë e Madhe, maj 1990 -janar 1992

II

Letër miqve

Të dashur Peter dhe Petra

Do të dëshiroja që të dy së bashku ose, nëse ashtu ju pëlqen më tepër, secili veç e veç, (ata poashtu janë të ndarë, v.i.U.H.),ta lexoni këtë letër, por vetëm pasi ta keni përkthyer në gjuhën gjermane.

Është një zakon i popullit tim rreth të cilit kurrë nuk do të kisha ditur gjë po të mos më kishte ngjarë që t'i humbisja të dy familjet e mia. Paraqitet dhe njeriu mund ta takojë vetëm në situata të tilla. "U paraqit" dhe "e takova" në të dy rastet e mia, me Edin dhe me Sevdinë (Sevdije Zeqiri, e diplomuar në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Prishtinës, v.i.) gjithashtu, por në rastin e parë (shkurorëzimi me Edin) nuk isha mjaft i mençur sa për ta njohur, ndërsa në rastin e dytë (ndarja me Sevdinë) isha më i vjetër, më i pjekur dhe më i mençur se më parë.
Në të vërtetë, si kur u shkurorëzova me Edin, edhe kur më braktisi Sevdija, shumë njerëz vinin për të më parë. Të rinjtë do të bisedonin me ty ose mes vete për shumë gjëra me rëndësi ose me më pak rëndësi, por jo edhe për atë që në të vërtetë kishte ngjarë. Më të vjetrit, vetëm do të uleshin rreth teje, si tek indianët e Amerikës, do të dëgjonin me pasion çfarëdo që t'u thoje, por edhe ata gjithashtu kurrë nuk do të thoshin gjë, ose me asgjë nuk do ta komentonin atë që në të vërtetë kishte ngjarë. Ky fakt gjithnjë më vinte në një situatë tejet të çuditshme. Sepse e vetmja gjë për të cilën dëshiroja të bisedoja ose të dëgjoja në ato çaste ishte situata e krijuar. Zakonisht më pëlqente ta fajësoja palën tjetër. Vetes i dukesha i pafajshëm si një engjëll, gjersa pala tjetër më dukej se ishte e shoqëruar me djaj. Çdo gjë që më takonte ose që ndodhej në anën time ishte e pastër si kristali, ndërsa çdo gjë që i takonte ose që ndodhej në

anën tjetër, ishte e dyshimtë dhe e turbullt. Po qe se këta njerëz kishin ardhur të më vizitonin, përse atëherë nuk më përkrahnin, përse heshtnin dhe përse nuk më thonin asgjë? Natyrisht kjo gjë më hidhëronte shumë. Pyeta shumë njerëz rreth kësaj situate, por kurrnjëherë nuk mora ndonjë përgjigje të saktë.

Për këtë shkak një ditë prej ditësh vendosa ta vizitoja një plak të vjetër në fshat. I kishte rreth 112 vjet dhe meqë nuk mundte të lëvizte, shkova vetë tek ai. Vendosa të përfitoja nga situata dhe ta pyesja rreth asaj që e ndjeja si të padrejtë. Më thanë se ishte i zgjuar vetëm në momente të rralla, por me kohë e vura re se kthjellohej për një kohë më të gjatë, vetëm atëherë kur vërtetë i interesonte tema e bisedës. Në një moment të përshtatshëm ia bëra një pyetje të drejtpërdrejtë: përse njerëzit që më vizitonin nuk i përkrahnin qëndrimet e mia rreth çështjeve të shkurorëzimit? Nuk u përgjigj menjëherë. I mbylli sytë dhe për një kohë të gjatë qëndroi i palëvizshëm. Mu sikurse një mumje. Mirëpo isha këmbëngulës dhe vazhdova ta shikoja në fytyrë. Zbulova se nuk e kishte humbur orientimin. Ishte vetëm duke menduar, ose nuk dëshironte të përgjigjej. E ndjeva disi se i pëlqente të qëndroja aty. Kështuqë qëndrova duke pritur në heshtje. Pastaj, pas një pauze të gjatë të heshtjes reciproke, e vura re se si po përpiqej t'i mblidhte buzët e veta të tretura në një mënyrë të çuditshme që do të duhej t'i përngjante buzëqeshjes. M'u duk se vetë shekulli po përpiqej të buzëqeshte. U bëra kurreshtar që ta përjetoja këtë buzëqeshje të shekullit. Pas pak filloi të fliste mengadalë. "E vërteta, -tha ai, -midis burrit dhe gruas kurrnjëherë nuk mund të dihet nga pala e tretë. U është e njohur vetëm atyre". "Qen bir qeni", -thashë me vete me hidhërim. "E pamundur" -shtova. Mirëpo ai, sikur të më dëgjonte me ndonjë shqisë të veçantë, vazhdoi: "Njerëzit nuk janë perëndi. Ata zakonisht e mësojnë mësimin tepër vonë. A merr vesh? -pyeti, dhe unë thashë "Po", ndonëse nuk kuptova asgjë. "Po më pëlqen, -vazhdoi ai, -sepse ti po e kondenson moshën time përmes ngjarjeve që po i përjeton". Më vonë fillova t'ia sqaroja vetvetes kuptimin e plotë të fjalëve të tij. Shumë vdekje kishin ngjarë përreth dhe brenda meje, por disi kisha arritur të ruaja diç nga vetja.

Kohë më parë sërish dola nga burgu. Këtë herë nuk kishte qenë ndonjë dënim i gjatë (vetëm 55 ditë) por burgjet në mënyrë të çuditshme ndikojnë në njeriun. Isha nginjur me arrestime dhe me burgje dhe isha duke menduar se si ta braktisja vendin dhe të emigroja ndokund për ta kërkuar paqen e brendshme. Por, medet, duke ecur nëpër një rrugë të pluhurosur të fshatit për në shtëpizën time që ndodhej në fund të saj, e pashë një grup prej 10-15 vajzash të moshës 10-12 vjeçare që po bisedonin mes tyre duke ecur në drejtimin tim. Meqë u takuam në një pikë të rrugës ato u ndalën, më shikuan turpshëm dhe thanë njëzëri: "Mirëdita profesor dhe mirë se na erdhët!" Pastaj, duke i ulur çerpikët e syve, e vazhduan rrugën e vet me faqe të skuqura. Asnjërën nga ato nuk e njihja dhe këtë lloj përshëndetjeje e kisha tërësisht larg mendjes. U preka thellë, meqë fëmijët i dua shumë, dhe meqë kjo ishte tërësisht e pazakonshme për doket e fshatit. Rrugës për në shtëpi sapo qeshë duke e ndërruar mendimin tim rreth kërkimit të paqes së brendshme në ndonjë qoshe të Evropës, për të cilën bëra aq shumë duke e tentuar evropeizimin e vendit dhe të popullit të cilit i takoja.
I doja ata fëmijë, por me të arritur në shtëpizën time, nuk e gjeta asnjërin nga 3 fëmijët e mi (12, 7 dhe 3 vjeçar). Realiteti i ftohtë i shtëpisë së zbrazët më tha se fëmijët e mi jetonin me nënat e tyre, të cilat ndoshta më kishin harruar ose madje edhe më urrenin. I dua fëmijët e mi për së tepërmi, por që nga viti 1981 dhe më vonë, pas ndarjes me gruan e dytë, nuk qe e mundur asnjëherë që të ishim vërtetë së bashku. Andini, (tani gati 7 vjeçar) i kishte rreth 3 vjet kur u ndamë me nënën e tij, dhe Brisilda (tani 3 vjeçare) i kishte më pak se 1 vit kur nëna e tyre edhe praktikisht më braktisi. Duke e bërë këtë ajo ndoshta mendoi të më ofronte shansin që të vendosja lirisht për njërën midis të dyjave, por njeriu nuk mund të vendosë midis fëmijëve të tij, andaj fare natyrshëm e zgjodha rrugën e normalizimit të raporteve të mia me të dy palë fëmijët para se të mund të vendosja për diçka tjetër.

Është interesant se gjatë tërë kohës që jetoja me Sevdinë, kurrë nuk mu lejua të komunikoja normalisht me bijën time Erletën. Ishte fare e qartë se ajo po përdorej për shkatërrimin e martesës sime të dytë (tradicionale, jozyrtare). Meqë ky fakt kombinohej me presione ekonomike dhe sociale (ekonomikisht isha totalisht i varur nga të tjerët, sepse sërish nuk pata mundësi të gjeja punë, ndërsa njëkohësisht, intelektualisht isha gati tërësisht i izoluar gjer në vitin 1990) isha i bindur se Z-a Edi ishte shoqëruar me një lloj shoqërie të përdreqtë që nuk mund ta duroja. Natyrisht mund të supozoja se ato presione ishin koinçidenca, por kësosh kishte tepër shumë dhe ishin tejet të ndërlidhura mes tyre. Për këtë shkak vendosa ta pranoja sfidën dhe të mos dorëzohesha.

Ajo që në të vërtetë e dëshiroja në atë kohë ishte të më thuhej tërë e vërteta rreth shkurorëzimit tim (kjo nuk mu tha as sot e kësaj dite, me që ky fakt e nënkuptonte sinqeritetin e plotë midis të dyve). Natyrisht që m'ishte e qartë se në raportet me mua ajo do të ishte cazë më e dobët, por duke qenë pakëz tradiconal, e konsideroja tërësisht me vend që një grua shqiptare ta pranonte një lloj të disiplinës familjare të kërkuar nga burri i saj. Duke qenë një person shumë i zgjuar, ajo e dinte shumë mirë se ç'dëshiroja, por nuk e pëlqente pozitën prioritare të burrit. E inkurajuar nga prapavija sociale, e quajti këtë si "konzervativizëm timin feudal" dhe meqë atëherë nuk mund t'i përgjigjesha publikisht, e filloi një luftë publike kundër meje. U paraqit me një sërë poezishë të botuara nëpër gazeta dhe revista dhe pastaj i botoi edhe dy libra që qenë duke më shkatërruar. Askund nuk më përmendte me emër, por aluzionet ishin mjaft të qarta, dhe meqë ambienti intelektual ishte i vogël, gjithkush e dinte se për kë ishte fjala. Asnjëherë nuk iu pata përgjigjur, sepse frikësohesha për të ardhmen e bijës, Erletës, por ia pata shkruar dy letra private me të cilat i refuzoja aluzionet e përmbajtura në poezitë dhe në librat e saj dhe iu kërcënova me botimin e tyre po qe se do të vazhdonte të më sulmonte. E pranoja se kisha qenë pakëz tradicionalist, por isha shumë larg prej "konservativistit feudal" siç më paraqiste ajo.

Shoqëria në këtë kohë e përkrahu në tërësi, ndoshta sepse ajo kurrë nuk u martua sërish, po më së shumti sepse unë isha një ish-i dënuar që kishte marrë guximin ta rrezikonte rendin shoqëror dhe paqen e tyre. Mirëpo, duke e përkrahur atë pa kurrfarë rezerve, shoqëria faktikisht vazhdoi të më konsideronte jo si një ish-të dënuar, por si një të dënuar aktual. Edhe më keq, duke nxjerrë ca vendime gjyqësore që kishin të bënin me mua, madje edhe duke mos më informuar fare, shoqëria gjatë një periode të kohës e kishte anuluar jo vetëm ekzistencën time politike, por edhe atë juridike, madje edhe atë totale. P.sh., asnjëherë nuk më pyetën për regjistrimin e veturës sime në emrin e saj, nuk u informova asnjëherë se Gjykata në Prishtinë në vitin 1988 kishte vendosur t'ia bartte Edit banesën time dy-dhomëshe edhe pa pëlqimin tim, ndërkaq asnjë instancë juridike nuk vendosi ndonjëherë për ndarjen tonë materiale. Me kalimin e kohës më bëhej gjithnjë e më qartë se seanca gjyqësore e cila në vitin 1985 kishte vendosur për shkurorëzimin tonë (ky gjykatës 6 vite më vonë u zgjodh deputet i Kuvendit të Republikës së Kosovës, v.i.) në të vërtetë mund të konsiderohej e rrejshme. E nxori atë vendim fatkeq mbi shkurorëzimin tonë me 24 maj, përderisa nga burgu kisha dalur vetëm tri ditë më heret, me 21 maj. Kjo nuk ishte me vend, madje as formalisht. Nuk qe respektuar afati kohor i paraparë me ligj prej 6 muajsh pritjeje para se gjykata të mund të vendoste për çështje të këtilla. Shkurt, qe bërë çdo gjë me qëllim të nënshtrimit tim, ose të kthimit të status quo antes (gjendjes së mëparshme të gjërave) pa më kërkuar falje. Përkundrazi, Z.a Edi mendonte se unë duhej t'i kërkoja falje asaj. Ndoshta edhe do ta kisha bërë këtë, ndonëse nuk e konsideroja veten fajtor për asgjë. Sidoqoftë, meqë ishte në pyetje vajza ime Erleta, do ta kisha bërë këtë po të mos e kisha vënë re se asaj i pëlqente një mbrojtje e tepërt dhe e panevojshme e shoqërisë në llogarinë time. Për këtë shkak, siç mund ta dish edhe ti, më me qejf nuk e bëra një gjë të këtillë. Megjithatë, gjithnjë mbajta qëndrim korrekt ndaj saj. Më 1991, kur gati sa ishte duke u shkatërruar ajo nga disa grupe të rëndësishme politike, përmes një funksionari të lartë të kishës katolike (Edi nga nëna është e krishterë, vër. e red.) e kërkova

dhe m'u dha mbrojtja e saj. Me fjalë të tjera, për hir të bijës sime Erletës unë mund të falja dhe fala, por nuk mund të harroja dhe nuk harrova.

Mirëpo meqë realiteti së paku teorikisht ndryshoi në përputhje me bindjet e mia fillestare politike dhe jo në të kundërtën, me kohë, si duket, u bëra i rëndësishëm për grupe të ndryshme politike që luftonin për pushtet dhe jo për shtet. Sidoqoftë, duke qenë për shumë vite i vetmuar në bindjet e mia politike të deklaruara hapur, si një ish-anëtar i elitës, në ndërkohë u shndërrova në hiç ekonomik dhe social. Meqë asnjë grup nuk deshi të marrë asnjë përgjegjësi për këtë, ato as që dëshironin ta njihnin ndonjë përparësi timen. Më me dëshirë e zgjodhën rrugën e ndikimit në të afërmit e mi, duke besuar se ajo ishte mënyra më e mirë për të më mbajtuar edhe më tutje nën kontroll. Natyrisht, isha tejet i hidhëruar për këtë, por nuk mund të bëja asgjë. E dija gjithnjë se Erleta që nga viti 1981 mbahej si një lloj pengu, por që nga viti 1991 e tutje isha dëshmitar se si Andini e Brisilda gjithnjë e më tepër konsideroheshin poashtu si pengje. Gjërat u komplikuan dhe nuk dija se si t'i ndihmoja fëmijët e mi që ishin aq të vegjël dhe nuk mund të kuptonin se ç'po ngjiste. Ishte supozuar me saktësi se nuk kisha forcë personale që ta vrisja ndokend dhe ata e dinin se nuk do ta bëja një gjë të këtillë. Për këtë shkak, si duket, gabimisht u konkludua se do t'i bashkohesha njërës nga palët në disponim dhe se do ta luftoja tjetrën me ndihmën e së parës. Nuk dëshiroja të bëja ashtu, sepse isha i interesuar për ta ndërtuar shtetin dhe jo për t'u përzier në luftën politike për pushtet. Gjithsesi nuk ishte korrekte. Ndodhej jashtë shijes sime dhe poashtu jashtë karakterit tim.

E dija se e kisha një lloj të forcës që qëndronte diku midis qiellit dhe tokës, d.m.th. askund dhe gjithkund, që do të thotë se ishte potenciale dhe jopraktike. Pastaj një ditë, duke i parë fëmijët e mi në një pozitë të tillë mizore, dhe duke mos pasur forcë të qëndroja edhe më tutje, e zgjodha rrugën time. Vendosa ta eksponoja veten para dyerve të prindërve të Sevdisë dhe të prisja atje gjer sa të bëheshin të mëshirshëm për të m'i kthyer fëmijët e mi. Ishte ky një hap i rrezikshëm meqë mund të konsiderohej si provokim i tërë fisit të saj feudal, por pasiqë fisi im feudal nuk qëndronte pas meje, pas nja 48 orësh të pazarllëkut fisnor në fund të shekullit XX në mes të Evropës, u vendos që t'i kthenin fëmijët e mi përmes Sevdisë që e përcillnin një grup prej 10 ose më tepër ndërmjetësuesish! Asnjëherë në jetën time nuk kam qenë më i hidhëruar. Ishte kjo diçka tërësisht jashtë mundësisë së kuptimit intelektual dhe ndjenjës së qytetërimit, por e ruajta kontrollin. E dija se dëshironin të fillonin diskutime të pafundme rreth ne të dyve, me qëllim të rikthimit të status quo antes dhe jo me qëllim të gjetjes së solucionit real, i cili mund të rezultonte thjesht nga fakti se mund të na linin vetëm, pa u përzier vetë. Mendova se ishte metodë tejet e shplarë t'i përdorje fëmijët si pretekst për rikthimin e status quo antes që u humb jo me fajin tim, ose së paku jo tërësisht me fajin tim.
Për këtë shkak, iu drejtova ish gruas sime: "Zonjë, -i thashë, -gjatë këtyre 7 orëve sa i qeshë eksponuar territorit të fisit tënd feudal, ti, natyrisht, mund të më shkaktoje telashe të mëdha, por kurrë nuk do të mund të gjeje arsye për t'i arsyetuar ato. Nuk do ta dij kurrë nëse më ke dashur ose jo, por fëmijët u lindën, ata ekzistojnë, rriten dhe i dua shumë. Pikërisht për këtë shkak nuk dëshiroj që t'i ndaj me forcë nga nëna e tyre, por dëshiroj që të kuptohet një herë e përgjithmonë se ata nuk janë pronë e asnjërit nga ne, por vetëm pjesë e jona. Detyrë e prindërve, e të gjithë prindërve të botës dhe e të gjitha bishave poashtu, është që t'i aftësojnë për ta jetuar jetën e tyre. Qeniet njerëzore dallojnë prej bishave edhe nga ky aspekt, sepse i ndihmojnë fëmijët e tyre që ta ndërtojnë identitetin e vet të dobishëm për veten, familjet e tyre dhe për shoqërinë. Sa u përket vetë atyre, për shkak se jeta konsiderohet si një seri e gjatë betejash konkurrente për diçka më të mirë, atëherë do të duhej t'u ndihmohej t'i ndërtojnë sa më tepër që është e mundur identitetet e tyre. E konsiderojmë se është krim primitiv e barbar të provosh t'i shndërrosh ata në vegla për hakmarrje, në instrumente për kompensimin e ëndrrave të parealizuara, në armë për të fituar forcën e cila në të vërtetë të mungon, vetëm sepse janë të pafuqishëm. Lëri të rriten të lirë. Mos i përdor si pengje për çfarëdo qëllimi që do të dëshiroje të arrije sepse kjo doemos do të duhej t'ishte problem i yt dhe jo i tyre. Për

shkak të moshës së vet ata këtë nuk mund ta kuptojnë. Nuk ishte punë as e guximshme dhe as e mençur nga ju që të më sillni në një situatë të tillë. Mund t'i kuptoj intencat tuaja, por nuk mund ta falë sjelljen tuaj".

Duke i thënë këto gjëra, natyrisht isha i neveritur (edhe me veten), saqë dola jashtë dhe i lashë ta diskutonin problemin në mungesën time. Kurrë më nuk munda të bëhem i njëjtë si më parë.
Ky problem tani është zgjidhur, por vetëm pjesërisht. Fëmijët tani lirisht mund të lëvizin tek secili nga ne, por nuk janë më të lumtur. Më duan shumë. E duan edhe nënën e tyre.
Meqë janë të regjistruar në emrin tim, por jetojnë me nënën e tyre, iu drejtova gjykatës, e cila tani ndodhet në kompetenca të Republikës së Serbisë, me lutje që ta bëjë një përjashtim nga rregullat e luftës dhe të vendosë mbi atë se me cilin prind do të duhej të rriteshin ata? Lloji i institucionit të cilit ju drejtova dhe i cili në këtë çështje i ka kompetencat e gjyqit, thjesht heshti. Nuk deshi të vendosë. Meqë nuk kam pasaportë, sepse nuk më është dhënë, dhe meqë si tërësi situata është tejet e paqartë, nuk i di të gjitha konsekuencat juridike të një situate të këtillë.
Situata bëhet edhe më e keqe, meqë Erletës akoma nuk i lejohet normalizimi i raporteve të saj me babën e vet, d.m.th. me mua. Kjo pastaj reflektohet drejtpërsëdrejti në raportet me Sevdinë dhe ndikon në pozitën e dy fëmijëve të mi të tjerë.

Shumë herë mendoja të ndërmerrja diçka rreth kësaj çështjeje, por meqë Edi ishte një anëtare tejet e çmuar e elitës politike e intelektuale, nuk mund të bëja asgjë. Një herë, në fillim të këtij viti, hyra në banesën time në Prishtinë përkundër kundërshtimit të saj, me qëllim që disi ta detyroja të fliste me mua, por ajo thjesht e thirri policinë dhe ata më hodhën jashtë. Shumë herë mendova t'ia filloja një polemike publike me të dhe bile iu kërcënova me një gjë të tillë, por ajo s'i dha pesë para. Shumë shkrimtarë, avoketër, gjykatës, profesorë, zhurnalistë e të tjerë ndodheshin në anën e saj. Me fjalë të tjera, elita në raport me mua qëndronte si bukur shumë unike. Në të kaluarën Edi gjithmonë kishte sukses në rrotullimin e gjërave dhe në fajësimin tim për gjëra që nuk kisha mundur t'i merrja dot me mend. Në këtë drejtim duket sikur gratë janë më superiore se burrat andaj ishte fare e natyrshme që tërë elita ta përkrahte me gjithë zemër, madje edhe një pjesë e familjes sime më të gjerë, për motive dhe interesa të ndryshme. Kjo ishte një metodë e cila për një periodë të gjatë kohe më bëri të mos isha i barabartë me të, për ç'gjë nuk isha as i përgaditur dhe as i mësuar dhe së cilës gjer më sot më me dëshirë iu shmanga.
Mirëpo situata nuk ndryshon thelbësisht. Desha ta ndryshoja, duke proklamuar se nuk e kisha ndërmend të martohesha sërish dhe duke kërkuar që të dy palë fëmijët e mi të lejoheshin lirisht të komunikonin me mua. Sevdija këtë e pranoi në nivel të fshatit, por ajo në të vërtetë nuk ka mjete që t'i mbajë fëmijët dikund tjetër, jashtë fshatit. Mua më është ofruar një shans që të riintegrohem në Prishtinë përmes Universitetit, por meqë nuk pata sukses në normalizimin e raporteve të mia me Erletën, Sevdija nuk do t'i lejojë fëmijët të vijnë me mua. Sikur të vendosja të shkoja vetëm (është tejet e dyshimtë se a do të pranohesha vetëm) me siguri se do t'i humbisja të dy palët. Andaj është fare e natyrshme që nuk dëshiroj që një gjë e tillë të më ngjajë sërish në Kosovë dhe as që mund të duroj edhe më tutje ta shikoj shkatërrimin e tyre gradual. Eshtë kjo një gjë që më dëmton për së tepërmi, dhe tani me vite po shkatërrohem edhe vetë.
Është kjo një situatë e çuditshme dhe njëkohësisht tmerruese. Nuk mund të gjej fjalë të përshtatshme për ta përshkruar, por mbi të gjitha, më tmerruese janë këshillat që mi japin pikërisht ata që mund ta ndryshojnë këtë situatë vetëm përmes një thirjeje telefonike ose një bisede të rëndomtë. Sipas tyre, nuk duhet të mërzitem për fëmijët meqë janë duke u rritur me nënat e tyre. Kur të rriten do të kthehen tek unë, sepse do të dijnë se jam baba i tyre. Nuk dua ta përshkruaj anën tmerruese të saj, pasi vetë për vete mund ta supozosh. Kuptimi i vërtetë i këtyre këshillave është kërkesa që të pritet zgjidhja e tërësishme e situatës, por pikërisht kjo

është arsyeja që konsideroj se ata mbahen si pengje. Dhe pikërisht për këtë arsye insistoja vazhdimisht që të katapultohen jashtë tensioneve aktuale të shkaktuara nga politikat e kundërta. Ishte kjo esencialisht kërkesë për shpëtimin e privatshmërisë së familjes. Fatkeqësisht, nuk pata sukses të plotë, por meqë po hyjmë në shekullin XXI, lufta ime prej mohikani ishte e dobishme të provohej. Ndoshta ky ishte edhe njëri ndër shkaqet e rrahjes sime barbare nga ana e policisë speciale më 27 maj të këtij viti. Megjithatë, nuk mund të pajtohem në asnjë mënyrë në reduktimin e qenieve njerëzore në makina të pandjeshme, të ftohta, indiferente. Privatshmëria e familjes është e nevojshme për këtë qëllim. Në qoftë se shekulli XXI do ta vrasë këtë, atëherë nuk mund të jetë i vlefshëm për t'u jetuar.

Pas një refleksioni të gjatë, erdha në përfundimin se zgjidhja e vetme racionale për këtë problem do të ishte që të bëja vetëvrasje politike, d.m.th. që t'i ndërprisja të gjitha raportet me të kaluarën dhe të tanishmen dhe të provoja të jetoja vetëm për veten time, por në një vend tjetër dhe jo këtu. Meqë akoma mund të punoj çdo gjë që mund të më ofrohet, prej pjatalarësit
e publicistit, gjer ke profesori i universitetit, së paku nga një distancë gjeografike mund të provoja t'i ndihmoja edukimit të ardhshëm të fëmijëve të mi dhe kështu të bëhem edhe materialisht, dhe jo vetëm nominalisht, baba i tyre. Kjo gjë akoma nuk do të më bënte një baba komplet, por së paku diçka më të mirë se ky i tanishmi. Gati shumica e baballarëve të fëmijëve shqiptarë pothuajse historikisht janë të këtillë. Ky ishte njëri nga shkaqet që kërkova të ma bëje një vizitë të shkurtër. Desha të të konsultoja për një vendim aq të rëndësishëm për mua.

Ti nuk erdhe. Fillova menjëherë të mendoja se qeniet njerëzore, pas të gjithave, nuk janë edhe gjithmonë plotësisht racionale (kjo gjithashtu do të duhej të ishte ndonjë komponentë e privatshmërisë së tyre) dhe, meqë nuk janë plotësisht racionale, atëherë më me qejf do të qëndroja këtu. Kështu më në fund vendosa ta mbroja doktoratën time në Universitetin e Prishtinës.
Kështu, Peter dhe Petra, unë i dua proverbat e popullit tim. Njëra nga ato thotë se duke m'i treguar hallet e mia, të tuat do t'i kuptosh më mirë. Jua tregova një pjesë të halleve të mia me qëllim që ju të kuptoni se, si duket, jeni duke i përjetuar problemet e moshës së viteve 50 kur befasisht keni mundur të zbuloni se nuk jeni edhe më tutje të rinj dhe se nuk mund të vazhdoni t'i bëni gjërat që ishit mësuar t'i bëni në të njëjtën mënyrë, me të njëjtin intensitet dhe me të njëjtin tempo. Përse atëherë nguteni? Përse nuk prisni t'i përshtateni moshës?


Krushë,

5 qershor 1993


Të fala:

Ukshini

III

Zonjë,

Dekurajimi me homo politicus-in

Letra çiftit Reinhold nuk është e përfunduar, me gjithë përmbajtjen dhe kuptimin shumëdimensional. Kjo që të drejtohet ty dhe segmentit të inteligjencisë pas teje është e shkruar në gjuhën shqipe dhe ka për qëllim zgjimin tuaj të tërësishëm. Do të përkthehet, natyrisht, edhe anglisht.

Në letrën time të fundit të para një viti (24 prill 1992) me një ton pak si të ashpër që tani nuk më pëlqen sepse nuk pata mundësi t'i qëndroja besnik ashpërsisë së saj, desha t'i rrotulloja gjërat, t'i vija në vendin e tyre dhe ta mbyllja kaptinën e fundit të raporteve midis nesh në historinë e Republikës. T'u kërcënova se, po qe se nuk do ta lejoje normalizimin e raporteve me bijën tonë Erletën, do ta përgadisja një seri ligjëratash me titull të përbashkët "Morali dhe politika" dhe se në këtë mënyrë do të zhvilloja luftë publike kundër teje dhe rezonimit të vjetër politik. Mirëpo ato dolën më të thella se ç'prisja. Më dekurajoi lidhja e tyre me mentalitetin e bipërkatësisë kolektive të homo-politikusit shqiptar, andaj e gjykova se nuk ishte koha e tyre. Nuk i ligjërova dhe as që i botova. Megjithatë, duke qenë i bindur se nuk i duhet lënë vetëm kohës t'i sqaronte gjërat edhe më tutje, vendosa që ta shtyj pakëz kohën për t'ia ndërruar përmbajtjen, që së paku kualitativisht të jetë diç tjetër.

Në këtë drejtim, një sërë hapash që u ndërmorën gjatë vitit të kaluar në emrin tim, por jo gjithmonë me iniciativën time, e në shumicën e rasteve as me njohurinë time paraprake, por vetëm me njoftimin tim me dështimet e pësuara, më bënin kurreshtar. E kuptova se njerëzit, në mënyrën e vet, e tentonin afrimin tonë, por kjo nuk u bëri punë, sepse kishte kohë që dashuria jonë kishte vdekur, ndonëse dikur, si tek të gjitha çiftet e lumtura, konsiderohej e pavdekshme. Pata provuar shumë herë që ta ruanim korrektësinë në raportet tona në mënyrë që Erleta ta përballonte më mirë sfidën e kohës, por ti refuzove. Në këtë mënyrë e vdiqe edhe miqësinë. Nga këto përpjekje dhe nga këto hapa u krijua një propagandë e tmerrshme që vazhdimisht më përcillte dhe intensifikohej sa herë që kanosej "rreziku" i normalizimit të raporteve me të. Një çështje tërësisht inosente dhe private gjatë vitit që shkoi u hodh në terren politik, në armiqësinë me ata të cilët me mundin dhe me gjakun e tyre fuqimisht i kontribuan krijimit edhe të Republikës edhe të Demokracisë. Këtu diçka nuk vlente. Ishte përfundimisht e prishur. Përsëri si edhe më parë në kohën e komunizmit, insistohej në mënyrë indirekte që të bëja lutje për normalizimin e raporteve të mia me bijën time, por nuk u binte ndër mend të bënin lutje që t'i normalizonin raportet me mua. Ndonëse patën ngjarë shumë gjëra dhe pati ndryshuar shumëçka, nuk ndryshoi pozita e saj dhe as raportet midis nesh, sikurse do të duhej t'ishte midis personave të civilizuar të botës bashkëkohore. Vazhdimi i avazit të vjetër në kushtet e ndryshuara tani nuk e dëmtonte vetëm bijën tonë Erletën, por edhe të dy fëmijët e mi të tjerë që u lindën nga martesa e dytë, Andinin (7 vjeçar) dhe Brisildën (3 vjeçare), por edhe të gjithë ata që e donin, në radhë të parë prindërit dhe vëllezërit e mi, me të cilët gjatë një periode u manipulua shumë keq me gënjeshtra të paturpshme, duke e shfrytëzuar nivelin e vetëdijës së tyre, të raporteve farefisnore dhe të gjendjes materiale. Në këtë luftë nuk u dëmtuan vetëm ata që të përkrahnin, të cilët me gjithë demagogjinë e tyre ishin dhe mbetën të integruar në shoqëri, të cilët ti dikur as i doje dhe as të donin dhe të cilët tani, njësoj, e përkrahnin edhe tjetrën në luftën e saj kundër meje, ndonëse as kjo dikur nuk i deshi dhe as që e honepsën ndonjëherë. Në këtë mënyrë u krijuan raporte të çuditshme: prindërit dhe vëllezërit e mi vazhdimisht mbeteshin fajtorë për gjëra për të cilat nuk kishin kurrfarë haberi; të tjerët, kinse me mospërzierjen e tyre në "çështjet private" vazhdimisht mbeten të pafajshëm; kurse fëmijët e mi të mitur dhe unë vazhdimisht mbetemi viktima. Kështu ishte në kohën e komunizmit, kështu mbeti në kohën e euforisë nacionale dhe kështu është akoma edhe sot, në kohën e krizës dhe të ngecjes në të gjitha drejtimet. Është evidente se kështu nuk duhet dhe as që mund të mbetet.

Si anëtare e elitës politike dhe intelektuale të Kosovës, sikur të mos ishte zhvilluar një luftë e hapur kundër meje dhe jo aq kundër një politike që do të duhej të luftohej, sikur kjo elitë, gjatë një periode të caktuar të instalimit të vet në pushtetin paralel politik të kishte zhvilluar luftë parimore për pozitën e Kosovës dhe jo për pozitën e vet në Kosovë, dhe sikur ti në këtë luftë, së paku të ishe diferencuar, bile përmes Erletës, ndoshta do të kisha besuar se nuk ke dashur që bija jonë Erleta ta përjetonte drejtpërsëdrejti rënien e babës së saj. Ndoshta do të kisha besuar se duke dashur ta ruaje veten nga rënia së bashku me të, ishe e detyruar ta ndaje bipërkatësinë politike të një ambienti dhe të një kohe që akoma po zgjat. Në rrethana të këtilla e pranoj se do të ishte një obligim fisnik i babait që ta ruante të bijën nga inkonviniencat e kohës. Bile nga kjo fushë kemi edhe shembuj konkretë të lavdishëm. Në një libër mbi

Z.Adem Demaçi të një autori sarajevas, Baci shpjegon se si kishte qenë i detyruar ta linte familjen me qëllim që ta shpëtonte nga maltretimet dhe nga provokimet e kohës. Këtë ia besoj, por gjithashtu e besoj se përfundimisht e kishte pasur gabim, sepse në këtë mënyrë e la të paprekur rezonimin e moçëm politik, duke besuar se kishte ndryshuar së bashku me kohën. Me gjithë konsideratat e larta ndaj tij, (isha i pari që i futa në përdorim për të shprehjet "histori e gjallë" dhe "simbol i rezistencës kombëtare") unë nuk isha Z.A.Demaçi. Kisha rënë pikërisht si ai, por jo vetëm kaq. Kisha qenë në nivelin e gjendjes së një populli të tërë, i cili jo vetëm gjatë 12 viteve të fundit ishte trajtuar mizorisht nga tërë një makineri policore dhe ushtarake e një regjimi që e dënoi historia. Mirëpo në këtë gjendje kisha rënë nga lartësia e konsiderueshme e hierarkisë shoqërore dhe me njohuri të pjekura teorike dhe praktike të funksionimit dhe të ndërlidhjes midis regjimit, sistemit politik dhe shtetit. Për këtë shkak, nuk e synoja vetëm ndryshimin e ambientit, por edhe të rezonimit politik në kohë. Pa ndonjë mbështjetje dhe pa ndonjë lidhje me ata që konsideroheshin të informuar dhe që vetëm i ekzekutonin vendimet e të tjerëve, u orientova drejt dhe qëndrueshëm. Falë biografisë sime, origjinës së pastër shqiptare-kosovare dhe njohurive të mia, ky orientim ndikoi fuqimisht në ndryshimin edhe të ambientit edhe të kohës, si edhe të shumë segmenteve të rezonimit të moçëm politik. Për këtë shkak, prezentimet që iu bënë faktorit të brendshëm nuk kishin lidhje me të vërtetën, por vetëm me ruajtjen e pozitave dhe të privilegjeve të një shtrese të caktuar shoqërore, së cilës dikur i takoja edhe unë.

Ato e patën efektin e ngecjes së proceseve të lidhura me jetësimin e plotë të Republikës dhe tani të zbrapsjes së tyre praktike. Dhe, përsëri angazhimi dhe qëndrimi im praktik dhe me shkrim i zhdavariti mosbesimet e krijuara artificialisht dhe e shquajti një rezonim të ri politik i cili akoma ndodhet në rrugë e sipër të formimit dhe të forcimit të vet, por që tanimë me asgjë nuk mund të ndalet. Në kontekst të këtyre fakteve, për kë, për çfarë ambienti, për çfarë kohe, për cilat arsye dhe me çfarë të drejte e largoni edhe më tutje bijën time nga unë? Ose në rezonimin tënd dhe të këtij segmenti të inteligjencies akoma nuk ka ndryshuar asgjë, ose synohet diç tjetër, gjë që për shkak të konsekuencave që akoma po i bart, për mua është njësoj.
Ta marrim të dytën. E para edhe ashtu shihet vetë. Nuk qenë në pyetje 12 ditë, 12 javë dhe as 12 muaj, por vite të tëra të lidhura me zhvillimin e situatës së përgjithshme në Kosovë e më gjerë. Gjatë këtyre 12 viteve më arrestuan dy herë, më burgosën, më izoluan 7 vite të plota. Me instrumente të nëntokës politike që nuk u shihen dhe aq lehtë, por që u ndjehen konsekuencat, e zhvilluan një luftë të tmerrshme që më dëmtoi për së tepërmi dhe më në fund më lënduan shumë rëndë. E kalova Golgotën që e përjetoi një popull i tërë. Së bashku me të, në çdo pikë, i dhashë provimet më të rënda të pjekurisë politike. Mirëpo, gjatë këtyre 12 viteve të kësaj golgote të tmerrshme, nuk denjove ta lejoje normalizimin e raporteve të mia me bijën tonë Erletën, dhe në këtë drejtim të përkrahu segmenti i Inteligjencies për të cilën është fjala. Përse?
Të gjitha iniciativat në këtë drejtim i vrisje që në start. Ndaj prindërve të mi pleq, sa herë që deshën të të vizitonin, ta takonin ose ta shihnin mbesën e tyre, u solle në mënyrë arrogante. Herën e fundit kur e provuan një gjë të tillë, i porosite që të të mos mërzisnin edhe më tutje. Plakut që me ndikimin e vet progresiv e kishte bartur mbi shpinë thyerjen e tërë një epoke të mbërthyer në prangat feudo-klanore të rrethit të vet, kur, i përmalluar, pa dijen dhe pa lejen time, e thirri të mbesën në telefon, si gjithmonë, si djalit të tij e babait të saj, ia mbyllët telefonin. Pastaj arsyetoheshit se ashtu sillej e mbesa dhe jo ti që e edukoje atë. Këtë paturpësi e brohoritën me vite edhe disa nga ata që plaku i kishte rritur dhe i kishte shkolluar në luftë të vazhdueshme me prangat e së kaluarës, ndërsa njëkohësisht e siguronin se ishin me të. Kur të tjerët e shfaqnin mospajtimin e tyre me këtë hipokrizi rrënqethëse, kërkohej mospërzierja në emër të afërsisë së gjakut. Raportet feudo-klanore që Evropa i kishte vdekur para më se 1000 vitesh, në Kosovë e manifestonin tërë shkëlqimin e vet të mykur. Ato sundonin në mënyrë

sovrane. E vrisnin çdo talent që në embrion dhe si kurva më e poshtër, viheshin në shërbim dhe e servisonin çdo pushtetmbajtës që e synonte ngecjen dhe jo avansimin drejt dinjitetit individual dhe lirive kolektive. Kjo alfë dhe omegë e çdo dominimi të huaj duhej luftuar, por lufta kundër saj në Kosovë u tregua si lloji më i vështirë i luftës që mund ta zhvillonin Perënditë dhe jo qeniet e vdekshme njerëzore. Dhe në shkallën që unë e zhvilloja si njeri, i munda perënditë. Mirëpo ato nuk të falin, ose një gjë të tillë e bëjnë tepër rrallë. Më shpesh hakmerren, duke e vazhduar lojë-luftën e tyre morbide me jetën. Ka momente të tilla kur vdekja është më e lehtë se sa lojë-lufta me jetën, por vdekja si mundje dhe jo si humbje. E provokova tri herë, por nuk më deshi. Herën e katërt nuk desha ta provokoja vrasjen, por e dija se mund të vinte dhe isha indiferent ndaj saj. Getoizimi violent i regjioneve të caktuara ishte dukuria më e fëlliqur e këtij shekulli. Kishim mësuar ta urrenim që në bankat e shkollës. E provokonte rëndë ndërgjegjen time intelektuale, dhe ndjenjën njerëzore të njeriut. Më lënduan rëndë, por më lanë të gjallë për t'u kthyer i plagosur në rrugën time të moçme të lojës morbide me vdekjen. Dhe tani ishin përzier gjërat: lojë-lufta morbide me jetën e perëndive dhe loja morbide me vdekjen e njeriut në mënyrë të padiktueshme ishin shndërruar në një. Qëmoti nuk dihej se cila do të rëndonte më tepër në çaste të caktuara të kohës.

Mirëpo nuk ishin goditjet e policisë ato që më shkaktonin dhembje më të mëdha. Nga goditjet, lëndimet dhe të shtënat e tyre mund të vdisje, siç vdiqën shumë të tjerë, mund të mbeteshe sakat, siç mbetën shumë të tjerë ose edhe mund të shëroheshe siç u shërova edhe unë. Ajo që vërtet më lëndoi ishin fjalët: "Ik, ti nuk je babai im", dhe pastaj: "do ta ndërroj mbiemrin", të shqiptuara me gojën e bijës sime 12 vjeçare, të cilën, në momentin e takimit nuk e njoha. Ishte rritur. Ishte bërë goxha vajzë, por nuk e njoha, sepse nuk u lejova ta përcillja rritën e saj. Ato fjalë delnin nga thellësitë e mllefit dhe të urrejtjes sate, ndonëse nuk pate kurrfarë të drejte as të mllefoseshe dhe as të më urreje. Ishin rezultat i edukimit që ia dhe, sepse nuk më njihte drejtpërsëdrjeti, pos përmes teje. Kontrolli i hekurt i shpirtit të saj të njomë gjithmonë më kishte larguar të tmerruar për fatin e saj.

Ajo që më lëndoi njësoj rëndë si edhe këto fjalë ishte tmerri që e ndjeja sa herë që e kujtoja faktin se një segment i rëndësishëm i inteligjencisë së lartë të Kosovës për 12 vjet rresht e aprovoi dhe e inkurajoi një sjellje të tillë. Ishte kjo pikërisht ajo inteligjencie që e kisha mbrojtur me këmbëngulje, me çmimin e pjesës më të mirë të jetës sime, me besimin e plotë se një ditë do ta kuptonte gabimin e kohës komuniste, se do të korrigjohej dhe se do të futej në luftën e Republikës dhe të Demokracisë. Ajo këtë e bëri, por me rezonimin dhe me frikën e vjetër për privilegjet e kohës komuniste. Erleta atyre duhej tu shërbente si një lloj garancie nga përmbysja e mundshme. Për këtë shkak, sa herë që e tentoja normalizimin e raporteve të mia me bijën time, më delnin përpara "bedelët" e tyre. Më vinin gjithmonë para alternativës së shkatërrimit të bijës sime, të luftës ose të tërheqjes. E zgjidhja tërheqjen taktike për të mos shkaktuar përmbysjen.
Mirëpo ata vajtën larg: më shpallën të krisur, konservativ, komunist a prokomunist, marksist-leninist e gjepura të tjera. Vajtën edhe më larg:-e tentuan mohimin e dëshmorëve të parë të rënë për demokraci dhe për liri në Brestovc. Iu përgjigja me artikullin "Bëje ose vdis" (Fjala, 5-12 shkurt 1992), por e heshtën diskutimin, e ndryshuan kontekstin e gjërave dhe ranë në kundërthënie me vetveten. Pastaj i mohuan atëbotë tri kërkesat e mia: themelore 1) Për Republikën e barabartë të Kosovës në ish-Jugosllavi, 2) Për ruajtjen e integritetit territorial të ish-Jugosllavisë dhe 3) Për respektimin e pavarësisë së Shqipërisë (shih artikujt në DEA prej 1-6, 90/91, sidomos artikullin redaksional "DEA dhe sulmet"). Pasoi një propagandë e tmerrshme, por asnjë përgjigje serioze. Përhapnin fjalë se isha kundër bashkimit me Shqipërinë. Për të qenë efekti diskreditues më i fortë, i shpjegonin popullit nëpër oda se bashkimi me Shqipërinë ishte çështje e kryer, sapo që nuk kishte ngjarë, po ja që unë po i pengoja! Sikur kjo çështje të varej nga unë dhe jo nga lufta e përbashkët aktive e të gjithëve! Qëllimi i kësaj propagande të tmerrshme verbale, dhe jo vetëm verbale (atëbotë e izolonin

edhe familjen time në Krushë) nuk mund të ishte vetëm likuidimi im politik, por diç më e madhe. Ata nuk mund të mos e dinin se në atë kohë nuk ishte në rend të ditës Bashkimi me Shqipërinë por Republika. Nuk mund të mos e dinin se diskontinuiteti total politik do të shkaktonte luftë totale për të cilën nuk bënin kurrfarë përgaditjesh. Nga kjo ishte e qartë se llogarisnin në forca të huaja. Efekti politik i këtij qëndrimi ishte instrumentalizimi total i Kosovës për interesa të huaja dhe jo për interesa të veta. Qysh heret e kisha kuptuar se disa qarqeve shkencore-politike amerikane nuk do t'u bëhej vonë po qe se problemin shqiptar do ta zgjidhnin duke e futur Shqipërinë si Republikë të shtatë brenda ish-Jugosllavisë. Mendimet e tilla kishin mbetur recidiv i planeve të Luftës së II Botërore. Isha i bindur se SHBA-të nuk kishin interesa të drejtëpërdrejta në Ballkan, përpos atyre që i trashëgonin prej britanikëve. Për këtë shkak, supozoja se disa qarqeve "kokë-nxehta"(hot-heads) të atjehit nuk do t'u bëhej vonë edhe po qe se një gjë e tillë do të rezultonte me luftë. Me luftë ata e mendonin luftën lokale, sepse kjo atëherë "ishte në modë" dhe jo luftën totale. Nuk e kishin të zhvilluar ndjenjën e duhur për interesat kontradiktore të fuqive të Europës dhe për këtë shkak nuk do të përtonin të eksperimentonin me qëllim të shquarjes së tyre. Nga kjo mund të konkludohej fare lehtë se po qe se një luftë e tillë lokale do të komplikohej, nuk do t'u bëhej vonë po qe se nga dëshira për ndërprerjen e konflikteve të mëtejshme do të rezultonte një Shqipëri e reduktuar dhe e bashkuar muslimane. Mirëpo mua më bëhej vonë dhe nuk më dukej mirë. Një Shqipëri e bashkuar, -e mendoja me vete, -pa Devollin apo Sarandën, me një Republikë të Shkodrës dhe ndoshta edhe të Mirditës në mes, ku do të sundonin raportet feudo-klanore, me ndonjë aga të feudo-kapitalizmit në udhëheqje të parashutuar nga jashtë, e pranoj se nuk më pëlqente. Pastaj mendoja se populli shqiptar pikërisht për shkak se i kishte pasur tri fe, kishte qenë origjinal dhe unik në Evropë, në ndërtimin e asaj që Hegeli do ta quante "Volks geist" dhe se kjo "Volks geist" e shqiptarëve, me shekuj i kishte përbuzur tentativat që ta coptonin në baza religjioze. Kjo qëndresë e përbashkët e të tri feve e kishte begatuar pastaj shpirtin e tyre, dhe jo vetëm frymën, dhe për këtë shkak ky kishte qenë kontributi më origjinal i tyre në ndërtimin e kombit dhe argument i fuqishëm në tërë qytetërimin e Evropës për perzistencën e kombit si kategori e rrënjosur. Andaj e pranoj se nuk mund ta merrja me mend një Shqipëri të tillë të reduktuar vetëm në një fe. Më dukej se ajo nuk do të ishte edhe më tutje e njëjtë, me shpirt të brumosur nga fe e kultura të ndryshme, por, si e imponuar nga larg dhe nga të tjerët, në thelb do të ishte një Shqipëri pa shpirt. Për këtë shkak besoja se problemi shqiptar ishte akoma problem dhe jo çështje, dhe se ishte i natyrës së barazimit të plotë me republikat tjera në ish-Jugosllavi dhe i barazimit të popullit në pikëpamje të forcës materiale, në radhë të parë me veten dhe pastaj edhe me të gjithë popujt tjerë në Ballkan dhe në Evropë. Duke u nisur nga këto premisa, ashtu si më dukej e mundshme në atë kohë, përgjigjet i dhashë në fejtonin "Republika dhe lufta në kontekst të Evropës"(Janar-shkurt -1992). Pastaj në vende të ndryshme i thashë me gojë edhe ca gjëra të tjera që më brengosnin, si p.sh., se politika e pasivizimit në formë të durimit e deziluziononte masën dhe i ndihmonte shpërnguljes, se evropeizimi i Kosovës nuk mund të reduktohej në shpërnguljen e rinisë dhe në asimilimin e saj në Evropë, se metodat mafioze në politikë nuk të çonin askund e shumë gjëra të tjera. Më akuzuan se po ua përçaja popullin, i cili nuk kishte asnjë haber për motivet e vërteta të sulmeve kundër meje. Nuk u përgjigjën asnjëherë botërisht, por më dëmtuan tepër shumë pas shpine. Me fjalë të tjera, qarqet "kokënxehta" në Amerikë i kishin pasur dishepujt e tyre edhe në Beograd (se këtë gjë ua kishte anda) por edhe në Prishtinë (se nuk u binte ndërmend finalja por vetëm starti).