FORUMI BESËLASHTË SHQIPTAR
Would you like to react to this message? Create an account in a few clicks or log in to continue.
FORUMI BESËLASHTË SHQIPTAR

Forumi i Bashkësisë Besëlashtë / Forumi i parë pagan shqiptar në internet / Mirë se vini / Regjistrohuni dhe mësoni më shumë rreth nesh
 
ForumForum  Latest imagesLatest images  RegjistrohuRegjistrohu  identifikimiidentifikimi  

 

 Nuselala

Shko poshtë 
AutoriMesazh
Tomor
ADMIN
Tomor


Numri i postimeve : 1146
Join date : 17/03/2013

Nuselala Empty
MesazhTitulli: Nuselala   Nuselala EmptySat 05 Jul 2014, 15:59

Ndoc Papleka

TABU DHE PRAKTIKA MAGJIKE PËR BUKLËN

Bukla (Mustela nivalis) është një kafshë që haset në të gjitha viset e Shqipërisë. Ajo ka këtë pamje të jashtme: "Kafshë gjitare sa një mace, me trup të shkathët, me gëzof të murrmë e të kuqrremtë sipër e të bardhë në bark...". Sipas njerëzve që kam pyetur, del se ka dy tipa buklash, të cilat dallohen nga nuancat e ndryshme të gëzofit të tyre. Edhe sipas funksioneve që kanë në besimet e popullit, buklat ndahen në dy kategori: bukla që mbahet si Ora e shtëpisë dhe bukla e zakonshme. Kjo ndarje lidhet me marrëdhëniet që kanë pasur njerëzit me këtë kafshë në kohët elashta. Etnologët janë të mendimit se qëmoti ka ekzistuar një bukël e egër, mustela silvestris, dhe një bukël e zbutur që mbahej në shtëpi, mustela vulgaris.

Nuselala Index_zps9a2e3ecb

Në kohën e sotme, vendet ku duket apo ku banon bukla janë: tavanet, çatitë, katonjtë, thanat, mullinjtë, murishtat, shkurret, pyjet, strofullat në dhé. Mendohet se gjatë dimrit kjo kafshë fshihet në tokë dhe "del sa mbarojnë larat e borës".

Disa atribute të buklës
Në bestiarin shqiptar, bukla zë një vend krejt të veçantë, meqenëse asaj i vishen atribute të jashtëzakonshme, deri dhe të mbinatyrshme.
1. Ajo është kafshë e shenjtë. Sakraliteti i saj vjen nga lidhja që ka me qeniet e mbinatyrshme:
“Nusëza ka punë me Orët e Malit dhe të tana kanë punë te Zoti!”
“Nuselala ishte melaqe, hair”

2. Ajo është ogrumirë. Disa subjekte thonë se, kur kjo kafshë i del përpara një njeriu, kur sillet rreth banesës së një familjeje apo kur jeton në pronën e saj, ajo sjell mbarësi.
“Ajo mbahet për mirë”
“Nusëza të sjell beriqetin”
“Po të erdhi pranë shtëpisë, ishte mirë”
“Ishte shej i mirë me e pa”
Bukla ishte kafshë ogurmirë edhe në Bosnjë.

3. Ajo është ogurkeqe. Sipas disa subjekteve të tjera, në çdo çast dukja e buklës ndillte fatkeqësi vetjake ose familjare. Në ndonjë zonë me veprimtari të theksuar sizmike besohej se, kur shfaqej ajo, do të binte tërmet.
“Kur ishte e egër, edhe paralajmëronte fatkeqësi”
“Kur del në rrugë është ters. Kështu thoshin pleqt e parë”
“Ajo sillte fatkeqësi po ta shikoje dhe po ta prekje”
“Ajo paralajmëron fatkeqësi. Kur del shpesh është shenjë se do të bjerë tërmet”
Buklën e mbajnë për kafshë ogurkeqe edhe në francë.

Kjo dyvlerësi që nuk është aspak arbitrare, lidhet me shkaqe të ndryshme. Sipas etnologëve, shkaku i parë është pozita ndërmjetëse që ka zënë kjo kafshë midis botës së egër dhe asaj të civilizuar. “ky karakter i dyvlershëm pa dyshim bazohet te dukja, qysh në lashtësi, e një bukle të zbutur”, shkaku i dytë ka të bëjë me vetë sjelljen e saj të përditshme: nga njëra anë, ajo është e drashtur, e rrezikshme, e dëmshme, pretare, që sulmon, e mbyt kafshë shtëpiake, të cilat kanë rëndësi jetike për njeriun. Për rrezikshmërinë e nuselalës, subjektet e pyetura janë shprehur kështu:
“Ajo i pret i lë pirg pulat. Qetë e arës, i hante ndonjëherë”
“Nusja e lalës të shpon qetë e arës tej matanë”
“Thonë se nusja e lalës ka prerë kaun në arë dhe është larguar”

Nga ana tjetër, bukla mbahet si kafshë e dobishme, ngaqë zhduk minjtë veçanërisht kur ata shtohen me shumicë, dynden në qilarë e katonj, përlajnë drithëra e ushqime tjera. Në disa raste, qëndrimi i dyzuar ndaj buklës vihet re edhe në tregimet e të njëjtave subjekte.
“Ajo është kafshë e mirë dhe e keqe. E mirë, kur ha minj dhe e keqe kur ha pula”
“Ka të mirë se zhduk minjtë. Ka të keqe se ha shpendët dhe, po e ngacmove, të ha”

4. Ajo është e mençur. Me siguri ky atribut i referohet zhdërvjelltësisë dhe shkathtësisë së jashtëzakonshme të buklës:
“Janë të squeta sa s’ka”
“Janë të meçme si ato ma”

5. Ajo ndjek gjarpërinjtë. Këtë interpretim etnologët e mbështetin te fakti se bukla dhe rrëshqanorët banojnë pranë e pranë, ushqehen me brejtës; pra, midis tyre kanë marrëdhënie kunkurruese, të cilat i shtyjnë deri në përleshje vdekjeprurëse. Sipas traditave popullore, besohet se bukla del fitimtare mbi gjarprin:
“Nuselala është armiku i gjarprit”

6. Ajo është shfarosëse e minjve. Siç do të shihet më vonë, me minjtë lidhet një ndër emrëtimet e buklës: në disa vise, ajo quhet “nusja e minjve” ose “e mira e minjve”. Këtë atribut të buklës, e përmend në veprën e tij, P. Bogdani: “Disa ardhërojnë bukëlënë, përse përzien mijtë”. (Alcuni adoravano l’donola, perché perseguitava et ucideva li sorci).
Për të zhdukur brejtësit, që dyndeshin në shtëpi, fshatarët bullgarë dhe maqedonë e ftonin në “dasmën e minjve”. Fshatarët shqiptarë mendonin se, po të mos ishte bukla mijtë do të shtoheshin aq shumë, sa rreziku i tyre do të ishte katastrofik:
“Mos me kanë nusja e mijve, bahen mij sikur gjethet e malit. Zoti ia ka falë havalen çdo gjaje. Kjo i helmon.
“Ajo i pret mijt, e pastron vendin”
“Ku ka nuse lale, nuk ka minj”
“Aty ku jeton nusëza, minjtë nuk kanë vend”
Besohet se bukla nuk i ha minjtë, por vetëm i helmon ose i pret, pastaj i mbledh grumbull në një kënd:
“Atë natë krisi rrasë e drrasë; ni zhurmë e papame nëpër pode. Në podin e sipërm, të nesërmen, kish grumbulluar ni kosh plehu mij, i kish kapë në krye me dy dhambë në but të kresë. I kanë marrë dy vetë e i kanë qitë në prrue. U zhdukën mijt. Atë s’e pau kush ma”

7. Ajo mbyt shpezërinë. Në të gjitha traditat ballkanike, buklën e mbajnë si një kafshë pretare, e cila bën dëme sidomos në pula e në shpend të tjerë shtëpiakë.
“Pulat i helmon, i fryn, ngordhin menjëherë”
“Ato mbysin shpend, bagëti”

8. Ajo kafshon e helmon. Mendohej se fryma e buklës ishte kutërbuese e helmuese. Ndër mallkimet qëpërdoreshin në Veri, ishte dhe ky: “Të fryftë nusëza!” Helmi i buklës ishte i rrezikshëm për kafshët shtëpiake dhe për njerëzit.
“I strukshim sendet, pale i helmon”
“Ajo lshon helm në haet. Nuk ka helm ma të fortë, për qysh kam ndie”
“Po të puthte nuselala, vdisje”

Si në shumë vende të Evropës, besohej se, kur bukla kafshonte njerëz apo kafshë, plaga ënjtej shumë. Këtë dukuri studiuesit e shpjegojnë kështu: “Ky besim nuk është pa lidhje me atë të kafshimit vampirik, që u bën shpezëve kjo mishngrënëse; në të vërtetë, ajo mbahet si pirëse e gjakut të freskët”. Për kafshimin e buklës dhe pasojat e tij, subjektet e pyetura thonë:
“Nusa e lalës nduk si buba”
“Iu aj dora vllaut, sa me e pas hangër i gjarpën”

9. Ajo është tjerrëse. Ky atribut luan rol parësor në disa praktika magjike që lidhen me buklën. Përfytyrimi i kësaj kafshe si tjerrëse nuk rrjedh nga mitologjia klasike: “Në të vërtetë, në letërsinë antike nuk ka asnjë gjurmë të temës së buklës tjerrëse, që mbizotëron për të në mitologjinë bashkëkohore të vendeve të Ballkanit”. Me sa duket, ky përfytyrim mitologjik zë fill nga një fakt real: bukla që ushqehet me brejtës, i vjell qimet, duke pështyrë lëmshe të vegjël në trajtë shtëllunge.

10. Ajo është nënë e mirë. Bukla e përgatit folenë me kujdes, që të jetë sa më e rehatshme për të vegjëlit e saj:
“Ajo merr leshtë e futet ledheve e bën fëmijë”. E shtyrë nga instikti i amësisë, ajo helmon ushqimin e kosëtarëve, duke pandehur se ata i kanë prerë me kosë këlyshët që ndodheshin në fole. Legjenda me këtë temë është mjaft e përhapur në vendin tonë. Dy motërzime të saj i kam mbledhur në Curraj të Epër e në Bëtoshë. Motërzime të tjera njihen në Opojë e Gorë, dhe në Medvegjë. Legjenda të ngjashme ekzistojnë në Rumani, në Bullgari e në Slloveni.

Nga gjurmimet e deritanishme, në Shqipëri nuk janë mbledhur të dhëna ku të flitet për buklën si nënë e keqe, si antivirgjëreshë ose për mënyrën e pazakontë të pjelljes së saj, siç ngjet në legjenda ballkanike a të ndonjë vendi tjetër të Evropës.

11. Ajo është hakmarrëse. Ky tipar i atribuohet buklës në besimet e shumë popujve. Besohet se ajo merr shpagë jo vetëm për të këqijat që i kanë bërë asaj vetë ose këlyshëve të saj, por edhe ndonjë bukle tjetër:
“Sot ajo rri afër shtëpive, është pastërtore e s’nget kë, por, vetëm po e ngave, të bën dëm në njerëz e në gjënë e gjallë”.
“Kur ato merrnin inat, mbysnin edhe fëmijët e djepeve”.
“Njëherë, i vranë këlyshët nuses së lalës. Ajo hyri nga çatia e shtëpisë në dhomë brenda dhe volli pështymën në qypin e kosit. Kur hëngrën pjesëtarët e familjes, vdiqën të tërë”
“Një malësor në stanet e Sylbicës, e tut nusëzën, e gjuen me bujashka. Mbas disa ditësh, i cof lopa ma e mirë, sepse i kish fry nusëza si hakmarrje”.
“Nji malsor prej Zogajsh po bante nji shpi. Del nusëza. I zoti i shpisë e mbyt. Mbas disa ditësh i vdiq djali njizet vjeç, sepse nusëzat e tjera i kishin fry në gojë e ia kishin marrë shpirtin”.

Tabutë për buklën

Meqenëse bukla konsiderohej si një kafshë e jashtëzakonshme, sakrale, njerëzit kishin përpunuar disa ndalime, të cilat duhej t’i zbatonin me rreptësi në marrëdhëniet me të, në mënyrë që të mos e ndillnin pa qenë nevoja, të mos e fyenin, të mos e acaronin, pra të shmangnin me çdo kusht armiqësinë, agresivitetin e saj. Nga hulumtimet në terren dhe nga qëndrimet në ndonjë material të botuar, del se tabutë për buklën kanë qenë këto:

1. Ishte rreptësisht e ndaluar që kjo kafshë të vritej në çfarëdo kohe apo rrethanash. Në zanafillë të kësaj tabuje, qëndronte besimi se ajo mund të ishte Ora e Shtëpisë, për rrjedhojë, vrasja e saj do të shkaktonte vdekjen e pashmangshme të një pjesëtari të familjes, siç ndodhte edhe në ato raste kur mbytej një gjarpër që kishte po këtë funksion, domethënë ishte Roja e Trollit.

Në studimin e tij “Zakonet dhe bestytnia në Shqypni”, dr. Franz Nopcsa thotë: “Njeriu s’duhet të vrasë buklë (nuskë e lalës), (Sicili, Shqipni).

“Malësorët nuk e ngacmojnë, e quajnë diçka të shenjtë, sepse e quejnë Orë të Shpisë. Kur dikush ka vu dorë mbi nusëzën, tuj e shqetësue a tuj e mbytë, ato familje kanë pasë mort në truellin e tyne, sepse pleqtë thonë se ata kanë vra Orën e Shpisë”

“Bukla gjithashtu është roje e shtëpisë në Rugovë dhe duket më shpesh në fusha e pyje. Buklën e shtëpisë nuk bën ta mbysë kush, sepse do t’i shkaktonte familjes ndonjë fatkeqësi”.

“Bukla në besimin e këtyre banorëve është respektuar si zonjë shtëpie dhe në asnjë mënyrë nuk guxon të mbytej”
“Vitorja e shpis mund të jetë edhe nuselala”

Edhe në Malësi të Madhe besohej se nuselala ishte roje e shtëpisë.

Ndalimi i vrasjes së buklës dëshmohet gjithandej në Evropë. Për këtë problem, M. Mesnil e A. Popova thonë: “Megjithatë, informatat që bartin traditat si ato me burim popullor, ashtu dhe ato diturore, janë çuditërisht lakonike për sa i përket përligjjes së sjelljeve që janë mbajtur ndaj saj”. Siç u pa nga të dhënat e mëparshme, por edhe nga materiale që do të parashtroj në vijim të këtij studimi, tradita orale shqiptare sjell një informacion të gjerë për tabutë që lidhen me buklën. Me këtë rast, mendoj se është vendi të vë në dukje ndihmesën jo të vogël që jep kultura jonë popullore, për shkak të karakterit të saj arkaik e ruajtës.

Edhe kur nuk ishte Ora e Shtëpisë, bukla mbahej e paprekshme, sepse ai që do të vinte dorë mbi të do të kobitej, duke u ndëshkuar nga forcat e mbinatyrshme:
“Nusen e lalës, po ta vrasësh, shurdhohesh”.
“Me dorë nuk ziret. Ishte gjynah ta vrisje. Nuse e lalës nuk vritet”

2. Bukla nuk duhej trazuar, sharë, mallkuar a gjuajtur me ndonjë send, ngaqë ishte kafshë e shenjtë, por edhe mlleftare, hakmarrëse. Sipas Nopçës, ky besim ka ekzistuar te disa popuj indoevropianë. “S’duhet folë keq për buklën (nusk’ e lalës) (Gjermani, Serbi, Maqedoni, Shqipni, Mal i Zi, Greqi, Sicili).

Kaq e ngulitur ka qenë kjo tabu, sa për të janë ruajtur të dhëna të shumta deri në ditët tona:
“Nusen e mijve s’e nguc kush, se ajo asht e shejtë e të ndeshkon”
“Nuk duhet mallkuar, të mos e truaç, se është gjynah”
“S’duhet me e ngucë, se me u ngucë të helmon ushqimin”
“Nusja e lalës nuk shahej. Ajo është e mirë e bukur”
“Nuk e ngacmonin, por gjithëmonë e merrnin me të mirë. I thoshin “nuse e bukur”.
“Me e sha nuk duhet. Nuk duhet të ngjuhet me kurgja. S’duhet me e nemë, as me e sha, as me e ngjue”.

3. Mospërmendja e emrit të buklës. Sipas besimeve të lashta, midis emrit dhe bartësit të tij kishte një lidhje aq të ngushtë, sa përmendja e emrit shkaktonte shfaqjen e bartësit përkatës. Ndër kafshët më të drashtura nga popujt indoevropianë, Krappe radhit edhe buklën: “Në disa vende të Evropës, njerëzit ruhen të mos zënë në goje emrin e disa kafshëve të dëmshme, si ujku, bukla ariu etj… nga frika se mos i ndjellin”.

Kaq e madhe ka qenë frika nga kjo kafshë, saqë e kanë thirrur vetëm me emra eufemikë, siç ka ndodhur edhe me gjarprin. Nofkat për buklën organizohen sipas tri akseve semantike: 1. termat që lidhen me seksin e femrës; 2. terma të formuar nga një emër + një prapashtesë zvogëluese; 3. Terma që i referohen një femre përtace, të huaj apo që i përket një rangu të lartë. Në Shqipëri, dëshmohet seria e dytë. Në studimin e lartpërmendur, F. Nopça flet për këtë eufemizëm dhe për përhapjen e tij: “Shënjimi i buklës si ‘nuse e re’ (Nisitë greke, Greqi, Bullgari, Serbi, Shqipni, Ungari, Bosnjë)”.

Pa mëtuar të hartoj një listë shterruese, këtu poshtë po rendit ato emërtime që janë qëmtuar deri sot:
1. Nusja
2. Nusëza
3. Nusëla
4. Nusja e lalës
5. Nuskë e lalës
6. Nuskëz lale
7. Nuslala ose nuselalë
8. Nuse e djemvet
9. Nuse e mirë ose nusmira
10. Nusebukura
11. “I thoshin nuse e bukur”
12. Nusja e mive
13. E mira e mive
14. E mira e zogjve
15. I thanshin bukuria e mijve ose nusja e mijve. Ma tepër “bukuria
16. Bukëlë
17. Bukël dhe bukleza
18. Bukël, bukla e shpisë, ndrikull
19. Bukël dheu
20. Bulkëza
21. E bukura
22. Bukra
23. Bugëza
24. “Nuses së mijve i thonë bukuroshe”
25. Bukreza
26. Bishtfurka
27. Bishtfurkabukura
28. Kalkuqe
29. Pikaloshe
30. Shtatpikaloshe
31. Ndrikulla


Nga pikëpamja gjuhësore, nofkat hipokoristike janë fjalë të parme, si: “nuse”, “ndrikull”; fjalë të prejardhura si: “nusëz”, “nusël”, “bukël”, “bukuri”, “bukuroshe”, “pikaloshe” etj.; fjalë të përngjitura, si: “nuselala”, “nusebukura”, “bishtfurka”, “bishfurkabukura”, “shtatpikaloshe” etj.; togfjalësha, si: “nusja e lalës”, “nusja e djemvet”, “nusja e mijve”, “bukël dheu”, “e mira e minjve” etj.

Eufemizmat shqipe kanë paralelet e tyre në Ballkan e më gjerë, në vendet e tjera të Evropës.

Nuse (nusëz, nusël); nevestulka (Bullgari), nevestuica (Rumani), genlik (Turqi), nevestka (Serbi), nifica (Greqi).

Bukël (bukuri, bukuroshe): belette (Francë), dhe “balora” (Milano), “benda” (Piemonte).

Ndrikull: kumiçka (Bullgari), camadreja (Spanjë).

Nusja e lalës (nuselala): ka ngjashmëri me nofkat “nusja e vogël e vëllait të madh”, “gruaja e vëllait të madh” (Bullgari).

Nga hulumtimet e deristome, nuk është gjetur ndonjë emërtim shqip që do t’i referohej organit gjenital, siç ndodh me fjalën sllave “lasica” dhe me fjalën neogreke “nimfe”, apo me eufemizma të tipit “vajza embretit”, “motra e murtajës”, “e ëmbla-mjaltoshja”, “turkesha me perçe”, “flamur i vogël i martesës” etj.

Praktikat magjike për buklën

Në praktikat magjike për buklën integrohen dhuratat ushqimore, sendet rituale, kukullat dhe ligjërimi poetik ose namatisja. Këto praktika ndahen në dy kategori të dallueshme: 1. Ato që synojnë ta ndjellin buklën, ta marrin me të mirë, ta falënderojnë për shërbimin që u ka bërë; 2. Ato që synojnë ta mbajnë larg, ta përzënë nga shtëpia, nga katoi, nga rrethina e shtëpisë.

1. Në praktikat magjike të kategorisë së parë përdoren ushqime të tilla, si: petulla, kulaçi me sheqer, hallva e festës, oriz me qumësht. Dërgimi dhe vënia e dhuratave në vendin e caktuar, shoqërohen me formula apo me tekste poetike namatisëse:

“Njëherë, një plakë shtëpie i thirri nuses së lalës që të vinte, se po e hanin minjtë: “Oj nuse e lalës! Ajde tek unë në shtëpi, të hash bukë e revani!” Vajti nusja e lalës dhe i ndoqi minjtë nga qenë e nga s’qenë, ajo s’i kërkoi as bukë as revani. “Uruar qofsh, moj bijë!”, i tha plaka.
“Me rastin e festave të bajramit, malsorët i vendojnë në policë disa grima hallme, oriz me tamël, në pjata druni të vogla. Këto janë për nusëzën.

Në këto praktika magjike kanë luajtur rol parësor furka, boshti dhe shtëllungëza e leshit. Buklës i janë dhuruar këto sende herë të shoqëruara e herë të pashoqëruara nga blatimet ushqimore:
“Ni plaku i kin hi mijtë në shpi. Ai ka ba furkë e bosht. I ka thanë: “Haj, moj nuse, kosh bekue, Se furkë e bosht t’i kam gatue!”.
“E bajnë i furkë e i bosht të vogël e i shllungë. I vndojnë në ni vend ku bajnë dam mijtë. Thonë: “Hajde, bukuria e mijve!” Ardhka ajo bukuria e i ndjekke si rrfeja. E pastrueke mullinin e s’e lanke kurrku farën. I therke e nuk i hanke.”

Në Ljare, këto veprime magjike përforcohen edhe nga ligjërimi verbal: “Bukulo, bukuleshë, mos u treb se s’t’ban gja kush, Mos u treb, gja s’kam t’thanë, hajde mren se kam me t’lan, buk e djath e bosht e furk; boshte furkë t’i la pi dere, bukën djathin në pixhere”

Në Çamëri nuselala merrej me të mirë duke i premtuar një shqerrë, çka lidhet me temën e leshit e të tjerrjes. Atje ka edhe ndonjë element tjetër origjinal, siç është vallja, të cilën ftohet ta luajë kafsha e namatisur: “Nuselala – nuselale, merre furkën, hidhu valle, Hidhu valle si të desh, të jap një ziur ta kesh, Hoj për mish e hoj për lesh”

Në disa praktika magjike më komplekse është e pranishme edhe tema e sharjes së minjve:
“Duhet me e ndjellë me dashni: Hajde, bukuroshe! Hajde bukuroshe!. I bajnë furk e bosht: ni pirrë të hieshme me i bosht, me i duq lesh, e lidhin me i pe të kuq, e futin në ni brenë, në mblojë të shpisë. I thonë: Oj bukuroshe, hajde se të kanë sha mijt”.

Furka, leshi dhe peri i kuq përdoren në praktika të tilla edhe nga disa popuj tjerë, por me funksion të kundërt, dëbues: “Efikasiteti i kësaj arme (i furkës), mund të përforcohet, nëse i shtohet një fill i kuq. Në të vërtetë, dihet mirëfilli se stolitë dhe veshjet e kuqe kanë vlerë apotropaike”.

Në ndonjë rast, tema e sharjes së mijve shtjellohet në një tekst poetik të plotë, me të cilin namatisësi ngul këmbë ta prekë në sedër buklën, ta ndërsejë sa më shumë që të jetë e mundur, për të shfarosur, brejtësit dëmprurës: “Oj nusja e mijve/ Hajde se t’kan sha mijt tanë / Hajde në daç me ardhë / Bosh e furkë ti kam ba / Përmbi derë ti kam vu / N’daç me tjerrë, n’daç me punue / Mijt në shpi më kan mundue / Për me i pre e me i coptue / Se furk e bosht t’i kam gatue. Kur e ftojnë në shtëpi, fshatarët bullgarë e maqedonë i thonë se minjtë janë mburrur që do t’ia brejnë veshët.

Në Shqipëri, ashtu si edhe në disa vende të tjera të Ballkanit, në këto praktika magjike integrohet edhe tema e martesës, e cila është krejt e natyrshme, përderisa protagonistja thirret me emrat “nuse”, “nuselalë”, domethënë “ré”.

“Populli i këndonte këngë: Nuse e bukur, nuse e bukur / Po qe vajzë do të jap çun / Po qe çun, do të jap vajzë”. “Njerëzit i thoshin fjalë të mira, se ajo mund të nevrikosej e të shkaktonte dëme”.

Ftesën për martesë që i bëhet buklës, studiuesit e kanë interpretuar kështu: “Përmes kësaj formule, rishfaqet tema e gruas së mallkuar, ngaqë ajo ka sfiduar Hyjnitë (Herën, Shën e Premten, Shën pjetrin dhe Zotin) apo vjehrrën dhe është dënuar të rrojë jashtë martese”.

Në disa praktika rituale, tema e martesës përforcohet me elemente përplotësuese, si kukulla, e cila në Tropojë quhet “nusja e nusëzës”.

“Kur del herë pas here mes gjësë së gjallë, i çon në një kamare të katoit ose në një strehë të tij tri-katër fije petulla, një shtëllungë leshi dhe një kukull të stolisur, prej lecke. Ajo del dhe loz me to, e trazon shtëllungën e leshit, petullat i ha”.

Kukulla mund të ishte e thjeshtë ose mund të zbukurohej me veshmbathje në miniaturë, të bëra sipas modelit të kostumeve kombëtare:

“Malësorët i përgatitnin furkën me bosht e me lesh, i vendojnë në policë. Ata bajnë edhe nji kukull prej druni, e veshin me tesha të punueme me dorë, pshtjellak e opangë qenari, i venë flokë çikash. Kukulla quhet “nusja e nusëzës”. Kjo duhej që nusëza e shpisë të luente, të dëfrente, të ishte sa ma e kandshme”.

Efekti i këtyre praktikave magjike shtohej, kur ato integroheshin në ndonjë të kremte pagane, dmth. Në kohën sakrale:

“Furka e boshti ishin deri në pesëdhjetë centimetra. Në to, vihen lesh e pe, lidhet peni i shtëllungës në bosht. Vendohen mbi derën e shpisë, ditën e verave”.

Ajo që u tha për kohën sakrale, mund të thuhet edhe për vendin ku liheshin dhuratat, i cili në disa raste kishte konotacion sakral apo magjik: çatia, streha apo dera e shtëpisë.

2. Siç do të vihet re më poshtë, praktika magjike të ngjashme me ato që u shqyrtuan deri tani, përdoreshin për të mos lejuar buklën të vinte në shtëpi, për ta përzënë atë nga shtëpia e nga rrethina e saj. Synimin e namatisjes e sqaronte teksti poetik shoqërues, që kuptohet se ishte i domosdoshëm: “Nuse, nuselalë / me bosht e me furkë / na një taim bukë / na një copë djathë / të mos vish në vathë”.

“Po të puthte ose po të frynte, vdisje. I hidhnin një copë dru si furkë e bosht. I thoshin: “Nuselala, nuselala / Do t’ap bukë e do t’ap djathë / Do t’ap furkë e do t’ap bosht / Por mos na puth se desim!” Ajo largohej”

“Kur del nuselala, merrnin një furkë e pak lesh e thoshin: “Nuselala, furkë e bosht / Të kam xhan, s’të bëj llosh!”.

“Nusja e lalës largohej duke i thënë: Në qenç vajzë, do të marr për vëllanë / Në qenç djalë, do të jap motrën”.

“I vinin furkë e bosht e pak lesh. Nusen e lalës e përgëzojnë: “Në qofsh mashkull, do të jap vajzën. Në qofsh femër, do të marr nuse për djalin. Të keqen nëna! Të keqen nëna!” i thonë, kur i shpien ato dhe një kulaç të vogël, të lyer me sheqer. Kulaçin e bëjnë apostafat. I vënë atje ku vete e bën zarar. Kur e përgëzojnë, ikën, largohet”.

“Për ta larguar nusën e lalës, njerëzit i jepnin petulla, i bënin kukulla prej lecke. Kur i shikonte, ajo i hante petullat dhe nuk vinte më në shtëpi. Nuses së lalës i thoshin: “Po të jesh çupë, do të marr për çunin”.

Në ato krahina ku ndikimi i islamizmit ka qenë më i theksuar, për dëbimin dhe për asgjësimin e buklave është përdorur talismani: “hajmalitë i kenova / buklat o ç’i shitova”

Meqenëse tekstet poetike të integruara në praktikat magjike për buklën kanë karakter yshtës, utilitar, në to mbizotëron përshkrimi. Nuk mungon edhe ndonjë tekst, si bie fjala, kënga e mbledhur në Gjorm të Vlorës, ku përbërësi estetik është më i dukshëm. Përveç nofkës hipokoristike, nuselala zbunohet e sublimohet me anë të epitetit “e bukur” dhe të krahasimit “si flutur” që në poezinë orale përdoret për nuset: “nuselalë moj e bukur / nuselalë, je si flutur”.

Karakterin dramatik dhe emocional të komunikimit me buklën e theksojnë disa elemente stilistike, si: anafora, përsëritja dhe pyetja retorike: “Nuselalë, nuselalë / a je çupë a je djalë? / Çupë? Vëllan burrë t’a jap / Djalë? Motrën nuse ta jap”.

Në kontekstin e praktikave magjike të saposhqyrtuara, furka dhe boshti kryejnë funksione diametralisht të kundërta:

1. Në disa raste shërbejnë për ta afruar buklën. Studiuesit janë të mendimit se kjo gjë lidhet me atributin e buklës si tjerrëse e mirë: “Sidoqoftë, versionet moderne kristalizohen rreth temës së veprimtarisë tekstile si simbol i feminitetit të shoqërizuar. Pikërisht kjo vlerë që i atribuohet veprimtarisë tekstile, e bën boshtin objekt ritual par exellance të lidhur me instituin e martesës. Në Ballkan, ka disa legjenda etiologjike që thonë se bukla e parë ka qenë një femër (vajzë ose nuse), të cilën e kanë metamorfizuar qeniet e mbinatyrshme. Kjo traditë ngjitet deri në lashtësi, tek ato mite që flasin për origjinën e kësaj kafshe: Galantida ia prishi magjinë Herës, e cila nuk donte ta linte Alkmenën të lindte Herakliun, prandaj hyjnesha e shndërroi në nuselalë.

Në materialet etnografike e poetike të mbledhura në vendin tonë, nuk përmendet shkoqur mallkimi si shkak i metamorfizimit, siç ngjet në disa legjenda ballkanike: “Së pari, duhet të konstatojmë se të gjitha rrëfimet që kemi në dorë, e paraqesin këtë kafshë si rezultat i metamorfozës që një gruaje pas një mallkimi”. Sipas legjendave shqiptare që paraqiten mjaft të gjymtuara, metamorfizimi i një vajze apo i një nuseje në bukël ndodh për këto shkaqe:

a. Hakmarrja e një magjistari
“Thonë se nusja e lalës ka qenë një vajzë që ka vrarë një magjistar, sepse ai këkronte të martohej me të. Në çastin kur magjistari do vdiste, e ktheu këtë vajzë në një kafshë të vogël”.

b. Dëshprimi për vëllanë e vrarë
“Thonë se nusja e lalës ka qenë një vajzë shumë e bukur. Ajo nuk dilte nga shtëpia. Kishte një vëlla. Një ditë, kur vëllai, po punonte tokën, e vrasin atë. Kur i çuan fjalë të motrës, ajo qau dhe nga hidhërimi u kthye në një kafshë të vogël; e quajtën nuse lale, nuse e bukur”.

Metamorfoza që ndodh në legjendën e dytë, ka paralele të shumta në folklorin tonë, veçmas në poezi. Ajo të kujton motrën e kreshnikut Aga Hasan Agë që kthehet në qyqe. Po në qyqe shëndrrohet edhe motra e Isufit dhe Istrefit, motra e barinjve që therrin njëri tjetrin. Kurse nga malli për vëllanë, motra e Gjonit metamorfozohet në shegë. Në thelb të këtyre teksteve, është dashuria e thellë midis motrës e vëllait, e cila është një ndër temat themelore të letërsisë tonë orale.

c. Smira dhe ligësia e kunatave
“Në një shpi ishin tri kunata. Kunata e vogël kishte vetëm një fëmijë. Vetë ishte e sjellshme dhe e bukur. Dy të tjerat e kishin inat dhe i vunë llafe, edhe djalin ia torturonin. Duroi e shkreta derisa i erdhi burri i vet se nuk kish qenë aty disa kohë. Ky burri s’u prish me vëllezër e kunata për ato që i tha gruaja e vet. E rëndoi gruan e vet edhe më shumë. Një ditë, kjo gruaja prej halli bie nga kati i dytë i shpisë e në tokë. Kur shkuan kunatat tjera me e pa, ajo u bë bukël. Asht kjo bukla e sotme. Bukël domethënë e bukur.

ç. Keqtrajtimi i nuses në një mjedis patriarkal
“Bukla është nusja e vëllait më të vogël që e kanë dënuar me të mshelme brenda. Kur kanë shkue me e qitë, s’e kanë gjet atë, vetëm një bukël ishte në një qoshe”.

Këto metamorfoza që e nxjerrin origjinën e nuselalës nga një vajzë në moshë të martesës apo nga një nuse (ré), lënë të nënkuptohet se ajo është marrë me tjerrje e me endje. Ka të ngjarë që, për shkak të bukurisë së saj, por edhe të zotësisë për të tjerrë e për të vegjuar, kunatat ziliqare ia kanë nxirë jetën aq shumë, sa e kanë detyruar të bëjë vetvrasje. Dy legjendat e fundit motivojnë nofkën shqiptare: “Nusja e lalës / nuselala”, që don të thotë nusja e vëllait ose e kunatit.

2. Në raste tjera, furka dhe boshti shërbejnë për ta larguar buklën. Studiuesit janë të mendimit se ky funksion lidhet me atributin e buklës si nënë e mirë, por si bashkëshorte e keqe. Me këtë tipar, ajo paraqitet në një legjendë bullgareÇ “Aty është fjala për një nuse të bukur, por shpirtligë e përtace”. Edhe në legjendat rumuna, metamorfizohet një nuse përtace që nuk tjerr, që nuk kujdeset për pjellën, ose një vajzë e perandorit që bëhet si e tërbuar, kur sheh furkën.

Në materialet tona nuk figuron ndonjë legjendë për nusen si tjerrëse e keqe. Kjo gjë nuk na jep të drejtën të themi se nuk ka pasur apo nuk ka ndonjë tekst të tillë. E vërteta është se në prozën orale ka ndonjë krijim ku flitet për një nuse përtace e cila përtonte të tirrte lesh e të vegjonte shajak për rrobat që do të vishte i shoqi në dimër. Po ashtu, në lirikë, ka një cikël të tërë këngësh humoristike që shpotitin nusen dembele. Një tekst fillon në këto vargje: “Mori nuse, e keqe po t’thonë / Po bjen heret, po çohesh vonë.”

Gjatë hulumtimeve të tij në Labëri, Kolë Kamsi ka mbledhur edhe këtë formulë namatisëse të veçantë: “Në Smokthinë, kur ndonjëri sheh ndoi nuselalë i thonë ‘Qofsh lar e lyer’. Nga formula e mësipërme del se, para metamorfizimit, bukla ka qenë nuse. Atë e urojnë mos jetë nuse përtace, që nuk kujdeset as për paraqitjen e saj, përkundrazi, të jetë nuse “e larë dhe e lyer”, dmth nuse që e mban veten, që bën tualet, për të qenë sa më e hijshme.

Bukla në etnomjekësi

Prania e buklës në praktikat shëruese lidhet me dyvlerësinë e saj si kafshë e aftë të skretojë helm dhe si kundërshtare e gjarprit. Një mjet me aftësi të veçantë shëruese ishte lëkura e buklës.
“Lëkurën e saj e përdorin si ilaç për shërim kundër helmit të gjarprit”
Për të mos shkelur tabunë, të cilën e kemi zënë ngoje më parë, përdorej lëkura e një bukle të vrarë aksidentalisht:
“Ajo kish ra në kurth pa hiri. E marrshim at lëkurë për ilaç e e prekshim cicën e berrit tri herë, kur i rake në gji”

Mund të hamendësohet se në këtë praktikë kuruese për të shëruar gjirin e sëmurë është e pranishme edhe tema e amësisë që lidhet me buklën si nënë e mirë. Sidoqoftë, kjo terapi në radhë të parë mbështetet te parimi magjik, sipas të cilit ajo që ka aftësi të ënjtë, mund të çënjtë. Bukla dhe lëkura e saj kanë shërbyer për të shëruar sëmundje njerëzish e kafshësh qysh në lashtësi. Në Rumani, plaga e shkaktuar nga kafshimi i buklës shërohet duke e fërkuar me këtë kafshë të gjallë ose me lëkurën e saj. Në traditën serbe, përmendet përdorimi terapeutik i lëkurës së buklës për të shëruar sëmundjet e grykës.

Temës së amësisë i referohet një praktikë magjike që ka ekzistuar në Ljare-Shestan: “Buklës i lënë një bosht me furkë në derë dhe pak bukë e djathë në dritare, që të mos u hajë gjinjtë bagëtive”.

Lëkura e buklës ka shërbyer edhe si fetish, për të sjellë mbarësi, pasuri:

“Thonë se, po ta kesh kuletën prej lëkure të buklës, nuk mbetesh kurrë pa para. Gjithashtu, mendohet se, po ta fërkosh gjirin e sëmurë me lëkurë bukle, shërohet”.

Me aftësinë shëruese të buklës lidhet edhe zakoni për t’i dhuruar kësaj kafshe një lule të veçantë:

“Në ditën e verës, në mars, mbledhin lule kërkdhoke e ia çojnë nusëzës”

Kjo praktikë të kujton marrëdhëniet kafshë-bimë, të cilat i zë ngoje Plini, që thotë se bukla e mposhtte gjarprin, duke ngrënë ryzë (lat. Ruta, greq. Peganon).

Një tjetër rit shërimi ku bëjnë pjesë një seri veprimesh magjike dhe blatime të shenjta, ka në qendër buklën si orë e shtëpisë:

“Kur asht kush i sëmurë ose ka ndonji idhnim a hall të madh shpia, i zoti i shpisë nxjerr prej kulete një shumë paresh me nijet të mirë. Shuma i përgjigjet hallit a sëmundjes. I sillet rreth kreje tri herë dhe secilën herë që i kalon kah goja, e hukat tri herë dhe i thotë fjalët, tuj iu lut nusëzës që t’i hapet ikballi. “Oj nusëz, po të lutem ty e Zotit, vëllaut tem t’i hapet ikballi, t’i çelet rruga e t’i shkojë mbarë!”. Paret i merr e i fut nën jastëk ku fle i sëmuri ose hallexhia. Nesër madje, ato pare i vë në policën e nusëzës. Askush nuk i prek me dorë për tri ditë rresht, sepse nusëza mund të ketë qenë me halle të tjera e nji herë në tri ditë vjen e merr mbi vete hallet e shpisë. Mbas tri ditëve, paret janë të hukatuna prej nusëzës. I zoti i shpisë shkon e i le në tyrbe, në xhami, në vorr të mirë ose ia fal nji fukaraje. Kur ka shumë punë, kur tyrbja a xhamia janë larg, i le në një udhëkryq, i lëshon në tokë, pa e pa kush e pa lajmërue njeri. Largohet për në shpinë e vet, pa e kthye kryet mbrapa”.

Në legjendat tona mungojnë ndikimet e dogmës kristiane, si lidhja e buklës me Shën e Premten apo paraqitja e saj si antivirgjëreshë. Një dallim thelbësor është se ajo mbahet si Ora e Shtëpisë. Si e tillë, zë një vend më të gjerë në disa rite shërimi. Në materialet e mbledhura për praktikat etnomjekësore nuk bëhet fjalë për aftësinë kuruese të ujit ku është zhytur lëkura e buklës.
Mbrapsht në krye Shko poshtë
https://zojsi.albanianforum.net
 
Nuselala
Mbrapsht në krye 
Faqja 1 e 1

Drejtat e ktij Forumit:Ju nuk mund ti përgjigjeni temave të këtij forumi
FORUMI BESËLASHTË SHQIPTAR :: Theologji :: Kulte-
Kërce tek: